برزخ تمدن و تدین در یک گزارش سفر از سال ۱۳۰۲ خورشیدی

مقدمه

متن فعلی با عنوان پایتخت شادی ، سفرنامه ای است که توسط میرزا حسن آقاقی با موضوع سفر از کربلا به تهران نوشته شده است ، و البته باید جلد دوم با عنوان زندگی ابدی نیز وجود داشت که موضوع آن گزارش سفر است. از تهران تا مشهد ، اما یا نوشته نشده است ، یا اگر نوشته شود ، منتشر نمی شود. سفر از اوت 1302 آغاز شد و گزارش وی در سال 1303 در مشهد منتشر شد.

پایتخت خوشبختی ، مانند بسیاری از سفرنامه ها ، سفر را از نظر توصیف جاده و اسکان در شهرها و روستاهای مختلف ، وقایع در طول مسیر و مواردی از این دست گزارش می دهد ، اما این سفرنامه به معنای نویسنده جوان خود در این زمینه است. مشکلات جهان اسلام ، ایران ، غرب و تمدن و مدرنیته آن و همچنین مسئله عقب ماندگی و ضعف مسلمانان علاقه مند به انعکاس برخی از برداشتهای جامعه ایران طی سالهای منتهی به سلسله پهلوی در ایران بوده است. میرزا حسن آقاقی از دیدگاه یک دانشجوی جوان اما پرشور وطن صحبت می کند ، که علاوه بر جستجوی دانش جدید ، منتقد تمدن غرب نیز هست و در عین حال از جنبه های مثبت آن آگاه است. نوشته های او از نظر سن ، از نظر نثر و همچنین در توصیف و توصیف آنچه که وی دیده می شود ، و همچنین در نظر گرفتن مکالمات وی با افراد و عقاید مختلف قابل توجه است.

نکته دیگر برای او این است که وی بعدها یکی از بزرگان نهضت شیخ شد که در داستانهای درگیری بین شیوخ و شرع جایگاه ویژه ای دارد. وی پس از به دست آوردن اقتدار جماعت خود ، شیوه دیدگاه انتقادی خود را كه در این كتاب نشان داده شده است ، دنبال نکرد و گرچه در زمان ظهور كسروی ، كتابی با عنوان نامه های شیعه نوشت ، اما در درون مرجع شرعی در میان مجالس به وی. و خانواده اش علاقه نشان دادند ، او در قالب یک دانشمند دینی ماند.

در اینجا سعی می کنم مباحث خود را به عنوان مقدمه ای برای سرمایه سعادت در دو بخش بیان کنم. اولی توصیف خانواده و خودش ، ارائه آثار آنها ، دوم گزارش سعادت سرمایه است ، با تأکید بر آنچه او درباره اوضاع جهان اسلام و جنبه های علمی و تمدنی آن گفته است. همچنین توضیحاتی در مورد برخی دیگر از آثار وی از جمله نامه شیعه در نقد کسروی و نامه او در مورد بشریت خواهیم داشت.

قسمت اول: بررسی موقعیت ها و آثار خانواده اخاجی

خاندان آقاگی اسکوئی ، یکی از خانواده های علمی آذربایجان و البته مذهبی ، از زمان درگذشت سید کاظم رشتی در سال 1259 هجری قمری در یک خط جداگانه قرار دارد ، به همراه شاخه های دیگر این دوره. خود سید کاظم از پیروان بی بدیل شیخ احمد احسایی بود (متوفی 1241 ق).

می دانیم که حرکت شیوخ پس از درگذشت سید کاظم رشتی در چندین شاخه ادامه یافت. مشهورترین آنها شیوخ کرمان بود که به رهبری حاج محمد کریم خان کرمانی اداره می شد. علاوه بر این ، دو جریان دیگر در همدان و آذربایجان شکل گرفت که نسبت به جریان کرمان معتدل تر بودند اما هنوز سازمان ویژه خود را داشتند. در آذربایجان این مدرسه در سه خانواده تأسیس شد. خاندان ثقاء الاسلام (میرزا محمد شفیعی ، میرزا موسی ، شهید وفادار اسلام) ، خاندان هودج الاسلام ممکنی و خانواده سوم عقبه ها. نهضت تقوا الاسلامی برای سالهای متمادی فعال بود ، اما بعداً به دلیل تجزیه خانواده از نظر ادامه تحصیلات حوزه علمیه منحل شد ، اما جنبش آقاییقی که جماعت خود را در برخی از شهرهای آذربایجان و همچنین کویت برگزار می کند. و ادامه داد: پس از انقلاب و دشواری هایی که در ایران به وجود آمد ، این روند در کویت ادامه یافت و تاکنون فعالیت آنها که مدت هاست بین سه نقطه آتاتب ، آذربایجان و مناطق عربی کاتیف ، اسا ، بحرین و کویت بوده است ، افزایش یافته است. مدتی طول کشید.

شیخ ملا عبدالرسول آقاقی (متولد 1307) فرزند ارشد نویسنده ما میرزا حسن آقا ، کتاب 560 صفحه ای با عنوان “جاویدان تاریخ: دو قرن اجتهاد و اقتدار شیعه اماراتی در قرن بیستم” نوشت. [اصلش عربی و با عنوان «قرنان من الاجتهاد و المرجعیه» منتشر شده ] و او كوشش كرد كه همه اطلاعات مربوط به خانواده را از همان ابتدا به شرح حال سایر اجداد و پسر عموهای خود و همچنین پدرش میرزا حسن برساند. فصل های اول کتاب شرح حال تعدادی از خانواده اکاکی و بخشی از خانواده هودت الاسلام و المسلمین تیکا الاسلام است. فصل سوم به میرزا موسی ، پدر میرزا حسن اختصاص یافته است. فصل چهارم به زندگی نامه میرزا علی ، فرزند میرزا موسی و برادر بزرگتر میرزا حسن اختصاص یافته است ، فصل پنجم به زندگینامه میرزا آقا ، فرزند دیگر میرزا موسی اختصاص یافته است.

فصل ششم این کتاب به زندگینامه میرزا حسن آکاقی اختصاص دارد که وی از وی به عنوان “آیت الله العظمی مونالا الحاج میرزا حسن آل اکاکی المیشی السکاوی” یاد کرده است. این زندگی نامه زمانی نوشته شده است که پدرش میرزا حسن هنوز زنده بود. پدرش در سال 1420 میلادی درگذشت و خود او نیز در سال 1424 میلادی درگذشت.

در ابتدای این فصل ، نورالدین شاهرودی چند صفحه از کتاب خود با عنوان “المرجهیه الدینیه و الامامیه الامامیا” را نقل می کند که با یک لیست کوتاه از ده رساله و رساله وی به پایان می رسد. “این سفرنامه ذکر نشده است.” (داستانهای جاویدان ، صص 187-190). سپس مرحوم ملا عبدالرسول شروع به نوشتن شرح حال پدر خود کرد که در صفحات 186 تا 440 است. این فصل هم شرح حال کلی پدر است و هم تعدادی از خاطرات وی و سطوح لطف و دینداری. وی از پدرش به عنوان “امام مصلح” یاد کرد. به نظر می رسد با وجود این توضیحات ، دیگر نیازی به تکرار این مطالب در اینجا نیست. با این حال ، من سعی خواهم کرد که اطلاعات اولیه درباره زندگینامه معمول او را استخراج و ارائه کنم. در این راستا ، به طور مختصر زندگی نامه اجداد وی را ارائه خواهیم داد و سپس به میرزا حسن خواهیم رسید. تمرکز اصلی این مطالب بر گزارش های ملا عبدالرسول در مورد داستانهای جاودانه است و موارد ذکر شده در پرانتز و شماره صفحه ها ، اشاراتی به همین کتاب است.

برای خانواده حائری آقاچی

داستان این خانواده با ملا محمد سلیم ، ساکن کاراکا آغاز می شود و در راه عبادت در عتبات ، وی از مردم اسکو دعوت کرد تا در این مکان زندگی کنند. گمان می رود این واقعه در حدود 1200 هجری رخ داده است.

پسرش میرزا محمد باكر اسكوئی كه در سال 1230 ه.ق به دنیا آمد ، در آنجا تحصیل كرد و در سال 1261 برای ادامه تحصیل به نجف رفت و با شیخ مرتضی انصاری و بسیاری دیگر تحصیل كرد. وی چندین کتاب دارد که لیست آنها توسط ملا عبدالرسول آورده شده است (یوجاگان ، صص 51-54). او یک دانشمند مشهور جهان بود و همچنین دارای رساله عملی و مناسک حج بود. وی در سال 1301 ه. (همچنین به مقدمه تبریز محمد تقی ممگانی حجتیه ، 1333 ، صفحه 14 ، پاورقی مراجعه کنید)

[TukdokatopredstavyamerakovoditelitenatazigrupaimaimenaMirzaHasanGohar-katogospodarnaMirzaMohamedBakir(Yavdanganstr74)-koytoidvaotsashtatazemyanaArasbaran(saupravitelnaMirzaMohamedSalim)(iumrya)1266gvMeka)itoyebilucheniyuristiedinotuchenitsitenasheyhaAhmadEhseyiSeyedKazemRasti(str74)iavtornasachineniyata(str77)[دراینجا،وضعیتمنمعرفیرهنظامیاینجماعت،نامیازمیرزاحسسنگوهربهعایتاستادمیرزامحمدباقر(جاودانگان،ص74)بهمیانمیآیدکهازهماندیارارسباران(همولایتیمیرزامحمدسلیم)(ومتوفای1266درمکه)وفردیییییییییییییییییییییییی[ТукдокатопредставямеръководителитенатазигрупаимаименаМирзаХасанГохар-катогосподарнаМирзаМохамедБакир(Явданганстр74)-койтоидваотсъщатаземянаАрасбаран(съуправителнаМирзаМохамедСалим)(иумря)1266гвМека)итойебилучениюристиединотученицитенашейхаАхмадЕхсейиСейедКаземРасти(стр74)иавторнасъчиненията(стр77)[دراینجا،وضمنمعرفیرهبراناینجماعت،نامیازمیرزاحسنگوهرـبهعنواناستادمیرزامحمدباقر(جاودانگان،ص۷۴) ـبهمیانمیآیدکه ازهماندیارارسباران(همولایتیمیرزامحمدسلیم) (ومتوفای۱۲۶۶درمکه)،وفردیعالموفقیهواززمرهشاگردانشیخاحمداحساییوسیدکاظمرشتی(ص۷۴)وصاحبتألیفاتبودهاست(ص۷۷)

از سه خانواده شیوخ در جمهوری آذربایجان که متفاوت از شیخ کرمان و همدان بودند ، یکی از این موارد آغاز شد ، میرزا محمد باکیر که بعدها به اخاقی معروف شد. همانطور که معلوم شد ، دومین آنها خانواده ثقاء الاسلام بودند (میرزا شفیعی ، پسرش میرزا موسی و سپس شهید میرزا علی تیکا الاسلام و سایر اعضای خانواده). صاحب این قلم پیش از این نیز سفرنامه یکی از تبریزها را منتشر کرده است ، که با میرزا شفی به زیارت رفته و اطلاعات زیادی در مورد وی در آنجا ارائه کرده است. خانواده سوم این گروه ، خانواده هودت الاسلام است[MirzaMohamedMamgani-sinnaMirMohamedBozorgucheniknaMirzaMohamedBakirbinMohamedSalimOskoui-itritemudetsa:MohamedHoseinMamganiesobstveniknaAlamal-MohadzhaMirzaMohamedTadzhiNayriMirzaIsmailMirMohamadBozorgsashtoprisastvanaurotsitenasheyhAhmadEsai(Bezsmartnis95)الآمال-Muhajja’epublikuvanzaednosuvodzavavezhdanetonasemeystvotonaHudzhatalIslyamottoziBozhisluzhitelNegoviyattraktatHodzhatiesashtoepublikuvanotAbdolasulAgagiprez1333gMirzaAbolgagamsinnaMohamedHoseynMamganibesheposledniyatduhovniknasemeystvotokoytozhiveeshestoipetdesetgodiniUmiraprez1983g(HojjatiehVavedeniestr15)Potozinachintezitrisemeystvazaednoformiratazerbaydzhanskiyasheyhpredostanalitesheyhovigrupi[میرزامحمدممقانیپسرمیرمحمدبزرگشاگردمیرزامحمدباقربنمحمدسلیماسکوییوفرزندانسهگانهاو:محمدحسینممقانیصاحبعلمالمحجه،میرزامحمدتقینیر،ومیرزااسماعیلاستمیرمحمدبزرگنیزدردرسشیخاحمداحساییشرکتمیکردهاست(جاودانگان،ص95)علمالمحجههمراهبامقدمهایدرمعرفیخاندانحجتالاسلامتوسطاینبندهخدا،منتشرشدهاسترسالهحجتیهاوهمتوسطعبدالرسولاحقاقیدرسال1333شمنتشرشدهاستمیرزاابوالقاسمفرزندمحمدحسینممقانی،آخرینفردروحانیاینخاندانبودکهطیصدوپنجاهسالامتدادداشتندویدرسال1362قدرگذشت(حجتیه،مقدمه،ص15)بدینترتیباینسهخانداندرکنارهمشیخیهآذربایجانرادرمقابلگروههایدیگرشیخیتشکیلمیدهند[МирзаМохамедМамгани-синнаМирМохамедБозоргученикнаМирзаМохамедБакирбинМохамедСалимОскоуи-итритемудеца:МохамедХосеинМамганиесобственикнаАламал-МохаджаМирзаМохамедТаджиНайриМирзаИсмаилМирМохамадБозоргсъщоприсъстванауроцитенашейхАхмадЕсаи(Безсмъртнис95)Alamal-Muhajja’епубликуванзаедносуводзавъвежданетонасемействотонаХуджаталИслямоттозиБожислужителНеговияттрактатХоджатиесъщоепубликуванотАбдоласулАгагипрез1333гМирзаАболгагамсиннаМохамедХосейнМамганибешепоследниятдуховникнасемействотокойтоживеешестоипетдесетгодиниУмирапрез1983г(HojjatiehВъведениестр15)Потозиначинтезитрисемействазаедноформиратазербайджанскияшейхпредостаналитешейховигрупи[میرزامحمدممقانیـپسرمیرمحمدبزرگشاگردمیرزامحمدباقربنمحمدسلیماسکوییـوفرزندانسهگانهاو:محمدحسینممقانیصاحبعلمالمحجه،میرزامحمدتقینیّر،ومیرزااسماعیلاستمیرمحمدبزرگنیزدردرسشیخاحمداحساییشرکتمیکردهاست(جاودانگان،ص۹۵)علمالمحجّههمراهبامقدمهایدرمعرفیخاندانحجتالاسلامتوسطاینبندهخدا،منتشرشدهاسترسالهحجتیهاوهمتوسطعبدالرسولاحقاقیدرسال۱۳۳۳شمنتشرشدهاستمیرزاابوالقاسمفرزندمحمدحسینممقانی،آخرینفردروحانیاینخاندانبودکهطیصدوپنجاهسالامتدادداشتندویدرسال۱۳۶۲قدرگذشت(حجتیه،مقدمه،ص۱۵)بدینترتیباینسهخانداندرکنارهمشیخیهآذربایجانرادرمقابلگروههایدیگرشیخیتشکیلمیدهند

شیوخ آذربایجان در این سه خانواده ، با شیوخ کرمان ، از همان ابتدای کار ، حد وسط نداشتند. میرزا حسن گوهر اثری را نوشت كه حاج محمد كریم خان را رد كرد (جوادگانگان ، ص 78) ، زیرا میرزا محمد باكر نیز چندین اثر را نقد كار حاج محمد كریم خان بود و به همین دلیل این دو گروه شیخ با هم برابر شدند. طبعاً شیوخ در آذربایجان بسیار معتدل تر از شیوخ کرمان بودند. از آن زمان ، این گروه در بحرین ، کتیف و اسا تقلید کرده است (کلاس های اعلامیه شیعه: 12/87) که تا امروز ادامه دارد. میرزا محمد باکر آثار بسیاری داشت و مرحوم میرزا محمدحسن آقاقی ، لیست طولانی از آثار نیاکان خود ، میر محمد باکر را به انتهای کتاب «پایتخت خوشبختی» آورد که شامل آثاری درباره کلام و فقه است. از جمله آنها مصباح منیر در توصیف فصلهای مهم حاج محمد کریم خان و انتقادات وی است ، زیرا کتاب او کاشف المراد نیز در نقد است.

شیخ موسی اسکوئی آگاگی ، فرزند میرزا محمد باکیر ، یکی از علمای برجسته این خاندان به دلیل نوشتن کتابی به نام اخاق الحاک (1279-1364 ق) است. در نجف به تحصیل با میرزا حبیبولا رشتی ، فاضل شربیانی ، آشویه هادی تهرانی و بسیاری دیگر پرداخت. (ص 112) شاگردان خانواده ، هنگامی که او هنوز جوان بود ، خواستار اقتدار او شدند و او را به سرزمینشان فراخواندند ، به طوری که رساله عملی او در سال 1316 منتشر شد. هجری (جودگان ، ص 115). البته برقراری دویست سال قدرت در این خانواده به همین دلیل است که دانش آموزان سعی داشتند ضمن حفظ اقتدار در این خانواده ، انسجام خود را حفظ کنند. میرزا موسی نقش مهمی در شکل گیری و پیشرفت این جامعه داشت.در آن زمان حوزه نفوذ خانواده از عراق تا بحرین ، اسا و کویت به جمهوری آذربایجان گسترش یافت ، مناطقی که جامعه ای منسجم بر اساس اقتدار خانواده اککا شکل گرفت. میرزا موسی با تعدادی از دانشمندان كاتیفی و بحرین و مردم این زمینه ها همراه است و شیخ عبدالله كتیفی نیز در سال 1333 این مجوز را صادر كرد. هجری قمری (كلاس های اعلامیه شیعه: 15/15218). در ابتدا او در مو حسینی نماز می خواند ، اما فشارهای او مانع ادامه فعالیت وی شد و او در حسین بود که در مقابل دربار مقدس ساخته شده بود و برای مجلس خود دعا می کرد (ص 121).

خاستگاه نام آقاقی در این خانواده از کتابی است که توسط میرزا موسی با عنوان احقاق الحق نگاشته شده است. وی در این کتاب ، درباره تفاوتهایی که بین شیخ احمد Եսایی و گروههایی که در وسط متولد شده اند ، صحبت می کند و می گوید که در ابتدا بین علما اختلاف بود و سپس تفاوت بین “افراد عادی و جهل و پاداش”. شروع کرد و دایره اش گسترده شد. آنها با کلمات زشت با یکدیگر رفتار کردند و پیوندهای مذهبی خود را قطع کردند. او می گوید گروهی با او مانند یک فرد بی گناه رفتار کردند و گروهی او را درگیر کردند. او همچنین به انکار معاد جسمی و برخی دیگر از باورهای غلط اعتبار دارد. میرزا موسی می گوید که با آثار شیخ عیسی آشنا است ، من آنها را خوانده و آموخته ام. من تصمیم گرفتم كه كتابی راجع به اعتقادات او بنویسم و ​​ایده هایی را كه به نظر من درست است برای نسبت دادن به او در اینجا آورده ام. وی اضافه می کند: “من کتاب را که توسط یکی از نویسندگان معاصر سروده شده است ، بر نقد نظرات عاطفی قرار می دهم و مطالب خود را در اطراف آن بیان می کنم.” قصد وی در کتاب ، که وی به انتقاد وی پاسخ داده است ، طارق فاروق از میرزا محمد حسین شهرستانی (متوفی 1315 هجری) بود که در سال 1301 هجری قمری آن را با نقد نظرات شیخ احمد احسایی نوشت. (نگاه کنید به: مقدمه ای بر واقعیت ، ترجمه شده توسط ادی خروشاهی ، شرح حال میرزا علی برای میرزا موسی ، صص 40-41). تریاک فاروق اثری است که مورد انتقاد برخی دیگر از شیوخ قرار گرفته است. در میان آنها کتاب “التجنب” اثر میرزا محمد باکیر همدانی است که در سال 1307 نگاشته شده است. میرزا موسی تاریخ نگارش کتاب خود “احقاق” را در سال 1327 نوشت. ه. (احقاق الحق ، کویت ، 2000 ، صص 30-34).

لازم به ذکر است که کتاب احقاق الحق بطور مکرر منتشر می شود [چاپ اول ۱۳۴۳ق در نجف] و چاپ چهارم آن توسط انتشارات جامع الامام الصادق (ع) در کویت در سال 1421 ، سال وفات میرزا حسن آکاکی منتشر شد. مقاله اول در مورد رستاخیز است ، مقاله دوم مربوط به عروج است ، مقاله دوم مربوط به ماه است ، مقاله چهارم درباره وحدت گوینده است ، مقاله پنجم در مورد چهار علت در افراد است ، ماده ششم در مورد حضرت محمد بن عبدالله است ، مقاله هفتم مربوط به معراج ، علم القادم و الحقیقت است. مقاله هشتم در كون الخلك عبیدا در مورد معصومین فصل چهاردهم ، مقاله نهم به نمایندگی از احمد و محمد در مورد پیامبر خدا ، مقاله دهم در مورد هیئت ، مقاله یازدهم درباره علم الامام ، مقاله دوازدهم “در بررسی یك مشكل احتمالی” ، تلاش های کتاب برای گرفتن نظرات و برداشت های دیگران انجام شد [شیخیه کرمان] آثار شیخ احمد عیسی و سید کاظم و کسانی که برخی مطالب خود را مورد انتقاد قرار داده اند باید مورد نقد و بررسی قرار گیرند. برای مثال ، در بخش رستاخیز بدن ، حاج محمد کریم خان از تکذیب خود سخن گفت و اینکه شیوخ اصلی شیوخ چنین اعتقادی ندارند. گفتنی است توضیحات میرزا موسی با عکسی از وی در ابتدای این کتاب آورده شده است. این کتاب در سال 2015 در جلد دوم پژوهشگاه الککاکی با معرفی تافیک ناصر ال بوعلی در بیروت منتشر شد.

کتاب “واقعیت حقیقت در رد کردن اتهامات و از بین بردن ابهام” آقای محمد ایدی خوروشی به دو جلد ترجمه شده و به زبان فارسی منتشر شده است. (جلد اول ، تهران ، زمیر روشن ، 1392 ، جلد دوم ، کوم ، دارالعلم ، بیتا). به طور کلی ، میرزا موسی خواسته است تا تصویری از شیخ احمد عیایی ارائه دهد ، که ایدئولوژی آن با سایر قبایل دوازده فرقی نمی کند (رجوع کنید به: احقاق الحق ، جلد 2 ، صص 335-338) و همچنین ترجمه این چند صفحه در مقدمه احقاق الحق ، ترجمه عید). هوروشاهی ، جلد 1 ، صفحه 14-15). این نکته‌ای است که البته شیوخ کرمان آن را نپذیرفتند و همواره تمایز سایر شیعیان دانستند. از این رو اختلاف بین دو شیخ و از این رو اختلافات آنها است.

برخی از آثار دیگر میرزا موسی – به نقل از میرزا حسن آقاقی در انتهای پایتخت سعادت – به شرح زیر است: البوارق در الغاء وحدت ناطق؛ تنزیه الحک؛ فارسی؛ الفسول الغریا فی رد الصوفیه و چندین رساله دیگر ، بیشتر در پاسخ به سؤالات شهرها و مناطق.

میرزا موسی سه فرزند داشت:

یکی از آنها میرزا علی آقا (1385-1385 هجری قمری “1345 هجری”) است که تا زمان مرگش بزرگترین عضو خانواده در کویت بود (به آثار وی مراجعه کنید: آثار جاویدان تاریخ ، صص 153-157 در سی و یک عنوان). در فصل چهارم كتاب جاودانگان ، ملا عبدالرسول شرح حال خود را ارائه می دهد (همان ، ص 139). میرزا علی آثاری داشت که میرزا حسن در سال 1303 در انتهای پایتخت سعادت ذکر کرد. برخی از آنها عبارتند از: شره الزیارا صبا عربی؛ گزارش های حضرت آیت الله احوند حضرت امیر (ع)؛ ملا محمد کاظم خراسانی قدس در اصول خود و همچنین در سخنرانی های خود درباره فقه ، توضیحی درباره دعای رجب؛ عربی ، شره الزیارا رجبیا؛ عربی؛ سخنرانی های آیت الله شریعت اصفهانی در مورد اصول و نیز سخنرانی های وی در زمینه فقه ، توضیحی در مورد نماز صبح و برخی رساله های مختلف دیگر.

نفر دوم میرزا آقا و در حقیقت میرزا محمد باکیر است (همان ، صص 173-183) و نفر سوم میرزا حسن آقاقی است که نویسنده کتاب پایتخت خوشبختی یا سفرنامه ما است. و آنها در این سفر با هم بودند.

میرزا موسی در پنجم رمضان سال 1364 ق / 1324 هجری درگذشت.

میرزا حسن آقاقی ، نویسنده سفرنامه سعادت سرمایه

میرزا حسن در 2 محرم سال 1318 هجری قمری (12 مه 1279 ق) در کربلا متولد شد. وی به همراه برادر بزرگتر خود میرزا علی و تعدادی دیگر از استادان دیگر در نجف تحصیل کرد. پس از مدتی به کربلا و دروس پدرش رسید ، فقه ، اصول و خرد را فرا گرفت و به نجف بازگشت. در آنجا دروس در مورد آیات شیخ الشریعه ، نائینی و سید مصطفی کاشانی شرکت کرد. در آن زمان مکتب حسینی برای دانش آموزان ایرانی در کربلا باز بود ، جایی که وی همچنین موضوعات جدیدی را فرا گرفت. По-късно, когато е в средата на 1320-1322 г. и 1324-1325 г. в Мешхад, той също посещава уроците на учени от Машхад по това време, включително Факих Сабзевари и шейх Ахмад Кафаей.

Религиозната група на семейството имитира баща му Мирза Муса и е последван от брат му Мирза Али, който е бил в Кувейт. В Иран Мирза Хасан също ръководи събора в Азербайджан. След смъртта на брат му религиозният и юриспруденционният авторитет на събора е прехвърлен върху него и поради тази причина той отива в центъра на тази група, а именно в Кувейт. Хората, принадлежащи към тази религиозна секта, силно вярваха в него; Тъй като самият той е бил наясно с индивидуалната религиозна информация, той е имал и практически трактат за своите ученици. Той има три сина на име Мула Абдул Расол, Ахмад и Мохамед Ахаки [دو نفر تاکنون زنده اند] И той имаше три дъщери.

Както се оказа, Мирза Хасан, заедно с брат си Мирза Али, дойде в Иран през 1302 г., за да посети Машхад, а описанието на това пътуване е същото като пътеписа и ще бъде описано. През 1913 г. баща му принуждава Мирза Хасан да отиде в региона след искане от хората на Оско да се оплачат от разпространението на комунизма и религията в Азербайджан. По това време брат му Мирза Али служи в Кувейт, а другият му брат в Карбала. Мирза Хасан дойде в Иран и се установява в Оско. Той разказа спомените си за сина му Мула Абдул Расол, като каза, че по онова време в Иран имало няколко проблема. Единият е „шепот на модерността“, а другият е „съществуването на някои неосъзнати мулати“, чиято работа беше да дава нецензурни и остарели изречения и да посега на имуществото на хората. И Бабигари и Бахаизмът бяха активни. Той описва дейностите си в Еско, в изграждането на джамия и в провеждането на съборни молитви и пропаганда сред младежите за сина си (Безсмъртни истории, стр. 230-233 и нейното продължение).

Мирза Хасан се позова на разумното си поведение в отношенията с девианти и описа какво е направил млад бахаи с него и как се отнася с него нежно. (Стр. 236-237). Той казва, че в резултат на тези дейности атмосферата на Еско е станала напълно религиозна. Интересно е да се отбележи, че Мирза Хасан участва в програмата на Института на проповедите и проповедите в училището на Sepahsalar Zaman и учи три години от 1315 до 1317 г. и получи лиценз за напътствие и пропаганда. (Стр. 242; виж списък на уроците, които той е чел там, и памфлетите в къщата му в: Пак там, с. 450-451). Мула Абдул Расол казва, че на баща му е било разрешено да изпълнява иджихад на 22-годишна възраст и че ученето в Института за проповед и проповед не е било от научно значение за него. На едно място той цитира от баща си спомен за пристигането на офицерите от оригиналната „Труманска четворка“, за да помогнат за изграждането на баня и пр. В Еско, което Мирза Хасан отказа да приеме помощта им (стр. 290).

Друга новина за него е, че той отишъл в Машхад през 1313 г. и след завръщането си той пътувал до този град, за да се срещне с последователите на дядо си, които били в Ширван и бил посрещнат (стр. 304). Изглежда, че Мирза Хасан се завърна в Карбала между 1317 и 1320 г. и след това се върна в Иран. С избухването на Втората световна война и пристигането на руснаците в Иран и тяхното господство в Азербайджан (стр. 469), Мешхад е през 1320-1322 г., след това през годините 1322-1323 г., когато се води Втората световна война, както той самият казва, към Хадж. И оттам той отиде в Хефо (Писмо до Адам: 2/65) и района на Ехса (стр. 471-478). След това той идва в Иран (Табриз и Машхад) през 1324-1325 г. Според Малабдар Садул през 1324 г. някои хора от Тебриз го поканили да дойде в Табриз (стр. 282). Вероятно това трябва да е станало след кариерата му и вероятно престоят му в Мешхад се дължи на трудните условия в Азербайджан. میرزا حسن در تبریز، به تعمیر مسجد چهل ستون که طی پانزده سال دوره پهلوی، رها شده بوده، پرداخت و فعالیت تبلیغی خود را آغاز کرد. همین طور مدرسه مبارکه صاحب الامر را که آن هم مخروبه بوده، تعمیر و دایر نمود (۲۴۸ ـ ۲۴۹، ۴۸۲ ـ ۴۸۷). طبیعی است که تمرکز کار او، روی مقلدان خاندان احقاقی بوده و این ارتباط میان آنها، استوار و به طور طبیعی با بقیه کمتر ارتباطی بوده است.

اقامت میرزا حسن در آذربایجان تا سال ۱۳۴۰ش که امور دینی مراکز خود در تبریز را به ملاعبدالرسول داده (ص ۵۰۵) و خود  به تهران منتقل شدند ادامه داشت. در تهران، در خانه ی بزرگ که سالنی از آن را بیت الزهراء نامیدند، [خیابان فرهنگ. تصاویر آن در جاودانگان تاریخ: ۳۵۲ ـ ۳۵۳)] اقامت گزیده و مراسم مذهبی خود و مقلدان را در آن بر پا می کردند. (ص ۲۵۵)، جایی که بعدها در سال ۱۳۷۴ بازسازی شد و بنای جدید افتتاح گردید. ملاعبدالرسول از فعالیت خودش در تهران در دو مرکز پس از پدر یاد می کند. (ص ۲۶۰). بیت الزهراء و نیز حسینیه امام سجاد (ع) همچنان محل فعالیت این جاعت درتهران بوده و جناب آقای عیدی خسروشاهی برنامه های آنها را اداره می کند.

از جمله کارهای وی، تأسیس مکتب شیعیان تبریز است که شماری از آثار فقهی و مذهبی متعلق به جماعت را در آن منتشر کرد. از جمله رساله منهاج الشیعه، از میرزا علی احقاقی، نامه شیعیان از پدرش میرزا حسن، کتاب منظومه قدوسی، [در رد منکران فضائل اهل بیت در آذربایجان]، حقایق شیعیان اثری از شیخ احمد احسایی، ندای شیعیان در باره شهادت ثالثه، برهان شیعه، علم المججه، شرح زیارت جامعه از احسایی و جمعا ۴۸ اثر که فهرست آنها را ملاعبدالرسول آورده است (جاودانگان، ص ۵۰۵ ـ ۵۲۰، ۵۲۶ ـ ۵۲۷).

با درگذشت میرزا علی، برادر بزرگ میرزا حسن، در کویت در سال ۱۳۴۵ش، میرزا حسن تهران را ترک و به عنوان مرجع جماعت، در کویت اقامت گزید. مرکز فعالیت آنها جامع امام صادق (ع) کویت بود که برادرش آن را در سال ۱۳۴۵ق / ۱۳۰۵ شتأسیس کرد و در سال ۱۳۹۹ق / ۱۳۵۸ توسط میرزا حسن بازسازی و به صورت مسجد بزرگی درآمد (ص ۳۳۲ ـ ۳۳۳. این همان مسجدی که در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۵داعش در آن بمب گذاری کرد و طی آن ۲۷ نفر کشته و ۲۲۷ نفر زخمی شدند). ادامه فعالیت در ایران، بر عهده فرزندش ملاعبدالرسول بوده و او تا مرداد ماه ۱۳۵۹ به این فعالیت ها ادامه داد (ص ۲۵۱). وی پس از آن، و بعد از آن که مشکلاتی برایش پیش آمد، از تبریز به تهران منتقل شده، در حالی که پدرش میرزا حسن همچنان در کویت بوده است.

چنان که اشاره شد، پس از درگذشت میرزا علی احقاقی در سال ۱۳۲۸ش / رمضان ۱۳۶۸ق در کویت،  تمایل رهبران جماعت و متنفذان این بدو تا مرجعیت را به میرزا حسن بسپارند که آن وقت از ایران به کویت رفته بود تا در تشییع برادر حاضر باشد. از آن پس وی رهبری جماعت را در دست گرفت و طبعا در کویت مستقر شد.(ص ۳۱۵ ـ ۳۱۷). او رساله عملیه اش را با عنوان احکام الشیعه نوشت. ملاعبدالرسول می گوید، وی این متن را آماده کرد تا پدر نظرات خود را در آن آورده و تبدیل به رساله عملیه ایشان شد (شرحی در باره آن را بنگرید در ص ۵۲۱ـ ۵۲۴. خود وی بعدا کتاب احکام الشریعه را به عنوان رساله فتوایی خود منتشر کرد، ص ۵۲۷، پاورقی و آثار دیگرش: ۵۲۸).

میرزا حسن، به جز رساله عملیه، آثار متعددی نوشته است. سرمایه سعادت، در سال ۱۳۰۲ ش نوشته و سال بعد از آن در مشهد منتشر شد. او در پایان آن کتاب، شماری از تألیفات خود را یاد می کند: الدرر الغالیات فی توضیح المشکلات، در تطبیق اخبار متشابهه با وجدانیات عربی [از این کتاب درمتن  سرمایه سعادت هم نام برده، اما تاکنون اثری از آن نیافته ام]، جغرافیای طبیعی، مفصل؛ معارف؛ یا معراج رفرف شریعت، مجموعه سیاسیات در ترقیات. جغرافیای سیاسی، مفصل؛ معارف روحانیان اسلام با کمال سهولت، سد سکندر در جلوگیری پیشرفت‌های کشیشان نصارا هر نقطه‌ای که باشند. حیات جاوید» جلد دوم سفرنامه‌ای که اکنون در وی اشتغال دارم، هنوز تهذیب نشده [است]. بنده از این نوشته ها، تاکنون نشانی نیافته و حتی در فهرستی از کتابها هم که ملاعبدالرسول برای پدرش یاد کرده، نامی از آنها نیامده است. طبعا برای ما مهم، حیات جاوید به عنوان مجلد دوم سرمایه سعادت بود که معلوم نیست نوشته شده است یا خیر.

ملاعبدالرسول، از پانزده اثر پدرش یاد کرده است:

۱ـ احکام شیعیان یا احکام الشیعه (رساله عملیه)،   ۲ ـ نامه شیعیان یا رساله الایمان، ۳ ـ نامه آدمیت یا رسالة الانسانیه، ۴ ـ مناسک حج، ۵  ـ سرمایه سعادت، ۶ ـ منهج الرشد، ۷ـ منظرة الدقائق، ۸ـ الدین بین السائل و المجیب، ۹ـ تفسیر آیات مشکله قرآن (غیر مطبوع)، ۱۰ـ اصول الشیعه، ۱۱ ـ حاکم عدل (غیر  مطبوع) [علیه شیخی های کریمخانیه]، ۱۲ـ مجموعه الرسائل، در جواب به مسائل علمی، ۱۳ ـ رساله در تعیین قبله، (غیر مطبوع)، ۱۴ ـ ترجمه رساله تطهیریه ی پدرش، ۱۵ـ قصائد و اشعار. (ص ۳۲۴). نمونه ای از اشعار وی که در صحن امام رضا (ع) در توسل سروده است (جاودانگان تاریخ، ص ۳۸۶ ـ ۳۹۰). (و نمونه ای از سروده عربی او، ص ۳۹۴ ـ ۳۹۸). کتاب الدین بین السائل و المجیب فقهی ودر باره مسائل مستحدثه است. در فهرست ها کتابی هم با عنوان حل مشکلات شرح الزیارة الجامعة للشیخ الاوحد الاحسایی از او دانسته شده که کما بیش دلبستگی این جریان به آنچه را که خود روش درست شیخیه ـ نه لزوما با این نام ـ می دانستند، نشان می دهد.

آنچه ملاعبدالرسول در جاودانگان تاریخ در باره پدرش نوشته، همه در حیات پدر و در ۲۷ رجب ۱۴۱۵ / دی ۱۳۷۳ پایان یافته است.

در ادامه در باره نامه شیعیان و نیز سرمایه سعادت، سخن خواهیم گفت. عنوان سرمایه سعادت، در عبارتی در داخل کتاب آمده است، آنجا که نویسنده از «حس وطن پرستی» یاد کرده و می گوید، این سرمایه سعادت ما بود که آن را از دست داده ایم. (سرمایه سعادت، چاپ اول، ص ۲۲].

میرزا حسن احقاقی در سال ۱۴۲۱ ق در تهران درگذشت، و در بقعه خانوادگی در بهشت زهرا دفن شد. این در حالی بود که سه سال بعد از آن، ملاعبدالرسول هم در دوم شوال ۱۴۲۴ (۱۳۸۲ ش) فوت کرد و در کربلا مدفون شد.

در پایان شرح حال میرزا حسن احقاقی، مناسب است از منازعه میان شیخیه احقاقی با شیخیه کرمان که در آذربایجان هم فعالیت فکری داشتند، یادی بکنیم. در واقع، شیخیه تبریز دو مشکل داشتند، یکی با متشرعه این شهر که میانشان اختلافات فکری از همان اواسط قرن سیزدهم هجری وجود داشت، دیگری با شیخیه کرمان که قسیم یکدیگر بوده و از زمان درگذشت سید کاظم رشتی، برابر هم قرار گرفتند. طبعا شیخی ها، همگی، با بابیه هم مشکل داشتند، زیرا آنها نیز گروهی منشعب از جریان سید کاظم رشتی بودند، و شیخیه می بایست آنان را طرد می کردند تا متهم به این که گرایشی مشابه آنان دارند، نباشند.

اشارتی کتابشناسانه در باره نزاع فکری احقاقی ها و شیخیه کرمان

در تبریز، گفتگوهایی میان شیخیه و متشرعه  در باره فضائل اهل بیت در جریان بود. بخشی از این مطالب را در مقدمه «علم المحجه» اثر محمد حسین ممقانی شرح داده ام. در آن کتاب از آثار متعددی که از برخی هم نشانی نیست، یاد شده که مربوط به همین مجادلات است. دست کم نیم قرن قبل از نگارش علم المحجّه هم، این مباحثات بین گروهی که خود را اهل بیتی تر از دیگران دانسته  و آنان را متهم به ناصبی بودن می کردند، وجود داشته است. پیش از این یک رد و ایراد مفصل در باره جایگاه اهل بیت در این مباحثات را در مقالات تاریخی دفتر هشتم منتشر کرده ام.

در یک مقطع، گروهی با عنوان جمعیت شیخیه آذربایجان اما وابسته به کرمان، به مقابله با میرزا حسن و فرزندش ملاعبدالرسول پرداختند. این گروه که خود را جمعیت شیخیه آذربایجان می نامید، چندین اثر در رد بر احقاق الحق میرزا موسی احقاقی نوشت و منتشر کرد. از جمله وقتی میرزا حسن کتاب «منهج الرشد» را در نقد کریمخانیه نوشت، و موارد متعدد تفاوت آرای آنها را با شیخ احمد احسایی بیان کرد،

حسن سردرودی کتاب «الاصلاح در جواب منهج الرشد» را منتشر کرد که توسط چاپخانه مظفر [در تبریز؟] منتشر شد. نویسنده الاصلاح، در مقدمه کتابش، سخت از فرقه بازی می نالد، و به امید روزی است که اتحاد و اتصال کامل فراهم شد. وی سپس از رفتار «احقاقیین» گلایه کرده که «بهتانها و دروغها و افتراهایی» به «شیخ اوحد نسبت داده بودند» و همین طور به «یگانه نماینده او حامل علم و حکمت …. حاج محمد کریمخان و نجل او حاج محمد خان» مطالب ـ به گفته وی ـ زیاده از آنها از دروغ و بهتان، به اینها نسبت داده اند. به هر روی این اثر ۱۳۸ صفحه ای در نقد احقاقی هاست. حسن سرودی آثار دیگری هم علیه آنان دارد و خود فهرستی از آثارش را در انتهای همین الاصلاح آورده است.

در پاسخ به کتاب احقاق الحق میرزا موسی نیز آثاری از سوی این جماعت، یعنی شیخیه کرمان مستقر در آذربایجان انتشار یافت. از آن جمله کتابی است با عنوان «محرقة الصواعق در تکذیب مفتریات احقاق الحق و منظرة الدقایق». نیز کتابی با عنوان «بوار النواصب در رد مفتریات احقاق الحق» منتشر کردند. زمانی که در اوائل دهه سی، یکی از آثار محمد حسین ممقانی با عنوان رساله حجتیه توسط ملاعبدالرسول احقاقی در سال ۱۳۳۳ ش منتشر شد، (تبریز، چاپ اختر شمال، کتابفروشی سعادت) رساله ای با عنوان «شهاب ثاقب در رجم نواصب» [۴۲ صص، ؟ چاپخانه مظاهری، خیابان اکباتان؟] به عنوان نشریه شماره ۱۰ از نشرات جمعیت شیخیه آذربایجان، علیه آن انتشار یافت.

در آغاز شهاب ثاقب، گفته شد که انتساب رساله حجتیه به ملامحمد حسین ممقانی درست نیست و او فقط سؤالات قفقازیه داشته است. محتوای این کتابچه، ضمن آن که مقدماتش در رد مطالبی است که در مقدمه حجتیه آمده، در اثبات رکن رابع است. رکن اول، معرفت خدا، رکن دوم، معرفت رسول، رکن سوم معرفت ائمه، و رکن چهارم معرفت شیعه است، امری که به خصوص در شیخیه کرمان، از آن برداشت وحدت ناطق هم شده و به نوعی امتداد امامت دانسته شده است، اما در حالت عادی، بیانی که از آن می شود، معرفت شیعه، به معنای تولی و تبری است. نویسنده شهاب ثاقب اصرار دارد که این باور خود شیخ احمد احسایی بوده است. (شهاب ثاقب، ص ۲۷ ـ ۲۸). نویسنده این رساله، جمله جالبی هم خطاب به احقاقی ها دارد که «آیا در عصر اتم تصور می کنند که هنوز در قرون وسطی زندگی می کنیم؟ و خیال می نمایند که ایران عزیز ما هم اسپانیاست؟ و دوران، دوران کشیشانست که می خواهند بساط تفتیش عقاید بگسترانند؟ (شهاب ثاقب، ص ۳۴ ـ ۳۵). نویسنده مدعی است که این فرقه ـ یعنی احقاقی ـ بغیر از شهرستان تبریز در هیچ یک از نقاط دیگر ذکری از آنها نیست، حتی در شهرستان مراغه که مجاور شهرستان تبریز است، کسی آنها را نمی شناسد. (شهاب ثاقب، ص ۴۰)

کتابی نیز با عنوان کتاب اسکات النواعق در جواب مقدمات حجتیه منتشر شد که در رد مطالبی بود که ملاعبدالرسول در مقدمه همان رساله حجتیه نوشته بود. این اثر از شیخ حسن سردرودی و به عنوان نشریه شماره ۸ جمعیت شیخیه آذربایجان است.  محور بحث این است که ملاعبدالرسول، بحثی در انکار رکن رابع در میان شیخیه داشت، و نویسنده اسکات النواعق کوشید تا آن را عقیده ای قرآنی و مبتنی بر عقاید ائمه و علمای شیعه بداند. (بنگرید به مقدمه ملاعبدالرسول احقاقی  که در مقدمه «حجتیه» محمد حسین ممقانی، باور به رکن رابع را انکار کرده و می گوید: مرحوم شیخ احسایی نه خود را رکن رابع می داند، و نه به رکن رابع اعتقاد دارد. وی همچنین می گوید که شیخ معتقد به روش اصولیان و نیز به معاد جسمانی باور داشته است. بنگرید: حجتیه، مقدمه، ص۲۳ ـ ۲۵).

چنان که گذشت، مجادله میان شیخیه کرمان و آذربایجان، یکی از گره های کور این مسائل در آذربایجان و بیشتر علیه احقاقی ها بوده است. داستان هم به خود کتاب احقاق الحق میرزا موسی بر می گردد که در اصل علیه جریان شیخیه کرمان است.

نکته ای هم که در این زمینه، به سفرنامه سرمایه سعادت از میرزا حسن احقاقی مربوط می شود این است که در بخشی ازآن، مولف وقتی به زنجان می رسد، حکایت رفتنش به یک مدرسه علمیه را داده و گزارش منازعه دو طلبه یکی شیخی و دیگری متشرعی را می دهد. در لابلای این گفتگو، انتقاداتی بر شیخیه کرمان وارد می شود و به نظر می رسد، تعمدی برای نقد شیخیه کرمان درآن دیده می شود. مدتی بعد، کتابچه ای چهل صفحه ای با عنوان ازالة الغی (در ۴۰ صفحه) علیه این بخش از سرمایه سعادت نوشته می شود. در آنجا آمده است که اساسا این داستان خیالی است: «مردمان هوشیار می دانند که در قرون اخیره این طور مباحثه های خیالی را برای نشر کردن بعضی اغراض شخصی می سازند». سپس می گوید «چون در آن مباحثه بهتان بسیار و دروغ زیاد به موالی کرام ما گفته بود، پاره ای از بیانات حقه آن بزرگواران را برای گول دادن عوام و به وحشت انداختن ایشان، کج و منحرف نقل کرده بود» و به همین دلیل، این رساله نوشته شده تا به آن مطالب پاسخ داده شود. (ازالة الغی، ص ۱، نگارش در ۱۳۵۱ق / ۱۳۱۱ش).

خاندان احقاقی، بیش از همه میرزا حسن و به پیروی از وی فرزندش، بر آن بودند تا اختلاف میان خود و جامعه شیعی را بسیار ناچیز نشان داده و حتی به کلی انکار کنند. در این زمینه، میرزا حسن فعال تر بود، اما به هر روی، وجود مریدان در سطح وسیع، در آذربایجان، کویت و احساء، و به احتمال، حضور گروهی به عنوان راهبری این جریان، آن را تا اندازه ای مستقل استمرار داد. ملاعبدالرسول در خاتمه رساله حجتیه، صفحاتی در باره لزوم یکپارچگی جامعه شیعی نوشته و می نویسد: «علت پیشروی حیرت آور طبیعیان و عقب نشینی تأسف انگیز مسلمانان، همانا اختلاف و دوئیت های گذشته می باشد که اساس اسلام را ضعیف ساخته و افراد مسلمان را از یکدیگر متنفر و منزجر کرده است». وی همانجا، به نقش عوام در ایجاد اختلافات مذهبی تأکید کرده و تحلیلی مشابه آنچه میرزا موسی، جدش، در احقاق الحق دارد، ارائه کرده است. ملاعبدالرسول در همان مقدمه اشاره می کند که یکی از اختلافات بزرگی که خسارات زیادی بر اتحاد تشیع وارد آورده، هیاهوی شیخی و متشرع است که سالهاست این تخم فساد بدست اجانب در بین افراد شیعه کاشته شده و تاکنون خون های ناحق زیادی در این راه ریخته شده است».

او معتقدات شیخ احمد را مانند دیگر شیعیان دانسته و می گوید که هیچ کدام لقب شیخی را برای خود بکار نبرده اند و اساسا این نام گذاری وجهی ندارد. او می گوید با این که این اختلاف به مرور کمتر شده، اما متاسفانه «در این چند روز اخیر کتابی با نام «درّ منظوم ـ تاریخ چهاردهم معصوم» تألیف یکی از فضلای معاصر بدست این احقر رسید که مرا بی اندازه متاسف و متأثر کرد». این نوشته گویا علیه شیخ احمد احسایی بوده و عقایدی در آن به او منسوب شده که ملاعبدالرسول آن را قبول ندارد و چنان که اشاره شد، بر آن است که عقاید او را چونان دیگر شیعیان است. او این قضاوت مولف درّ منظوم را که شیخ احمد احسایی را موسسه مکتب شیخیه می داند، قبول ندارد (حجتیه، ص ۸۴ ـ ۸۶). به هر روی، روشن است که این خاندان، دلبستگی به شیخ و سید دارند، روی آن تأکید هم دارند، اما اصرار هم دارند که باورهای آنان، هیچ تفاوتی با دیگر شیعیان ندارد.

ملاعبدالرسول کتابی هم با عنوان حقایق شیعیان نوشته که سال ۱۳۴۴ در تبریز منتشر شده و محتوای آن دفاع از شیخ احمد احسایی یا آنچنان که روی جلد آن آمده «در ذکر حقایقی چند راجع به حضرت شیخ بزرگوار شیخ احمد بن زین الدین احسایی» است. بخش قابل توجه آن مربوط به روزگار «پس از شیخ احمد احسایی» است که ضمن آن، اشاره به جریانهایی انشعابی دارد که از آن جمله، جریانی است که از سمت میرزا حسن گوهر، به میرزا محمد باقر پدر میرزا موسی اسکویی رسیده است. جریان تبریز در هر سه خاندان، مخالف رکن رابع و ادعاهای شیخیه کرمان بودند (بنگرید: حقایق شیعیان، ص ۵۶). وی از میرزا موسی و فرزندش میرزا حسن احقاقی و آموزه های آنها در این سمت و سو، همزمان دفاع از شیخ احمد احسایی و رد نسبت های نادرست یا به گفته خودش «ترهات» به او، یاد کرده است. وی فهرستی شامل ۹۴ عنوان رساله و کتاب برای احسایی در انتهای حقائق شیعیان یاد کرده است. چنان که اشاره رفت، این کتاب در سال ۱۳۳۴ش / ۱۳۷۴ ق منتشر شده است.

بخش دوم: چالش مدرنیته و دین در افکار میرزا حسن

در میان آثار میرزا حسن حائری احقاقی، گزارش سه کتاب را خواهیم نوشت. یکی سرمایه سعادت، همین سفرنامه است که در سال ۱۳۰۳ منتشر شده و شرح آن خواهد آمد. دو کتاب دیگر او یکی نامه شیعیان است که سال ۱۳۲۶ علیه کسروی نوشته شده، و دیگری نامه آدمیت در دو جلد که یکی در سال ۱۳۴۳ و دیگری سال ۱۳۴۹ش انتشار یافته است. ابتدا در باره این دو کتاب، و سپس در باره سرمایه سعادت با تفصیل بیشتری سخن خواهیم گفت.

الف: در باره نامه شیعیان میرزا حسن

می دانیم در حوالی سال ۱۳۲۲ ش دو کتاب علیه شیعه نوشته شد. یکی اسرار هزار ساله از علی اکبر حکمی زاده که شرح آن را و نقدهای بر آن را در کتابی که در باره او با عنوان «حکمی زاده در چهار پرده» نوشته ام، آورده ام. دیگری شیعیگری کسروی که آن هم توسط شماری از علمای وقت نقد شد و فهرستی از آنها را در کتاب جریانها وسازمانهای سیاسی ـ مذهبی آورده ام. نامه شیعیان، یکی از نقدهای کسروی است که طبعا به دلیل این که مربوط به جامعه شیخی بوده، خیلی مورد توجه قرار نگرفته، اما توسط خود احقاقی ها، مکرر منتشر شده است.

اشاره کردم که آنچه در کتاب سرمایه سعادت برای نویسنده این سطور جالب است، دیدگاه های وی در باره وضع ناهنجار جهان اسلام از لحاظ تمدنی و مشکلاتی است که بر سر راه آن بوده است. در این زمینه، مباحث مقدماتی نامه شیعیان نیز نکات قابل تأملی دارد.

میرزا حسن در مقدمه این کتاب، ابتدا از اهمیت «تبلیغ» و نقشی که هدایت جامعه دارد، سخن می گوید. به نظر او، در حال حاضر، جامعه گرفتار فقر وجود مبلغان واقعی دین است. «حقیقت تبلیغ در جامعه ی اثنا عشریان کمیاب بلکه به کلی در شمار عدم است». وی کسانی را که به عنوان «واعظ و روضه خوان» در شهرها هستند، «فاقد سرمایه های عملی و علمی» کافی می داند. حکایت آنها این است که کوری عصاکش کوری دیگر شده است. اندک کسانی هستند که در رقابت با مبلغان دیگر مذهب، مقهور و شکست خورده اند. به نظر وی، مشکل اصلی این است که کسی در دنیای جدید نمی تواند با ابزارهای قدیمی کاری از پیش ببرد. وی سپس به ضعف جهان اسلام «به علت نداشتن آلات جدید اختراع اغلب ملت های شرق» پرداخته و این که «سیادت و استقلال خویش را باختند و قسمت بزرگی از مملکت های آنان هم، و در معنی غالب خاور زمین جزو مستملکات غربی ها قرار گرفت». در حوزه فرهنگ و دین نیز «طبیعیان و دیگران با دلائل و براهین تازه ، موافق فهم و سلیقه ی جوانان عصر» اسلام را مورد حمله قرار داده و ما به دلیل نداشتن ابزارها قادر به دفاع از خود نیستیم، به طوری که هزاران جوان ما «از جاده ی حقیقت منحرف گشته بر عده ی دشمنان دین می پیوندند».

توجه احقاقی به ضعف دنیای اسلام، دامنه گسترده تری دارد و در اینجا، بویژه روی آموزش مبلغان و آشنایی آنان با «فنون روحی عصر» تأکید دارد، به طوری که «علوم متداوله اسلامی» برای این کار کافی نیست. یکی از ابزارهای مهم، نشریات است، آثاری که در شکل کتاب و نشریه، به ترویج غرب و مظاهر آن مشغول هستند. وی از اینجا، حساسیت خود را روی غربگرایی نشان می دهد. کاری که این نشریات می کنند این است که «جرثومه های امراض مسری روحی ممالک غرب را به میان هم میهنان ما منتقل می سازند و روز به روز بنیان بهداشت دین و ایمان را سست و ناتوان می کنند». به نظر وی، آنچه در ایران در دفاع از عقاید شیعیان منتشر می شود اساسا کافی نیست، چرا که «در برابر نعره های مادی ها و غرش نیرنگ بازان بسیار ضعیف و نارسا است». آنچه منتشر می شود «کتاب های دعا و زیارت و رساله های عملیه» است که اگر چه لازمند اما «جزو تبلیغ نیستند».

اما غرب چه مشکلی دارد؟ به نظر وی غرب، یک روح شریر مادیگری دارد که «از  مملکت غرب برخاست و به سرعت برق سرتاسر کشور شرق را فرا گرفت، و در همه ی توده های بشر علم استقلال بر افراشت». این روح فساد، توحید و آدمیت را از بین برده است. ادبیات ضد غربی، در اوج تسلط دولت رضاشاهی، حتی بین روشنفکرانی مانند کسروی هم محبوبیت داشت، چه رسد به روحانیون که همه چیز، مخصوصا مبارزه با مذهب را از چشم غرب می دیدند. احقاقی می نویسد: «این ابر مجاز ، که از جانب باختر بلند شد و از افق اروپا نمایان گشت فضای جهان ما را به اندازه ای تیره و تار ساخته که فعلا آفتاب حقیقت یکباره ناپیدا و منخسف است. مادیگری در هر شهر و ناحیه ای نسبت به استعداد مردم آن مرز و بوم ظهور نموده و اکنون آنچه که در میان بشر دیده می شود تماماً جلوه های رنگارنگ مادیت است. گویا روح جاهلیت و طبیعت پرستی، عصر حاضر را مظهر کلی خود قرار داده است. و شاید در همه ی دوره های بنی آدم روز مناسب و زمینه ی مساعدی برای پرورش جرثومه های خانمان برانداز خود پیدا ننموده است». این ادبیات که غرب را «جاهلیت» بنامد، بعدها در نوشته های سید قطب هم خودنمایی جدی داشت. میرزا حسن، از وحشی گری غرب که در لباس تمدن ظاهر شده، سخن می گوید: «آری ،در هیچ زمان، وحشیگری و نادانی چنین ریاکاری نکرده بود که در لباس تمدن و معرفت، خود نمائی کند. شرک و خودپرستی تا به این حد به شیوه ی تزویر آشنا نگشته بود که به دروغ کلاه توحید و خداپرستی بر سر گذارد؛ در جهان امروز است که این نوباوه ی خاکی آنچه آتش بر سر برادران خویش می باراند، یا تیشه به ریشه ی آدمیت می زند، یا شرف و آبروی بشر می برد، یا نام ناموس انسانیت می درد، و هر جنایت بزرگی را که مرتکب می شود همه اش به نام تمدن و علم و معرفت است». این مطالب دو سال بعد از جنگ جهانی دوم نوشته شده، دوره ای که تصویر دنیا از غرب، بسیار زشت و آدمکشانه بود: «اکنون آدم کشی، خودپسندی، ستم گری، اسراف و تبذیر، خویشتن آرائی، شهوت رانی، نفاق و دوروئی، شرارت و خیانت، حیله و مکر و دروغگوئی و دیگر صفت های زشت از کارهای عادی مردم شده بلکه یک دسته ی آن ها مایه ی ناز و افتخار اعم و اغلب است. این سطوت و ستمگری به عنوان تجدد است که بنیاد دین و آیین، ایمان و یقین را منهدم می سازد». این تفسیری است که در این دوره از تجدد عرضه می شود. جنبه های سیاسی آن هم، زیر سایه استعمار، نابودن کردن استقلال ملت ها و از بین بردن دیانت در میان آنان بود. احقاقی غرب را «عصر طلائی درندگی و عیاشی» می داند که در آن «چندین گله و رمه ی ببر و پلنگ و گرگ و…» با زدن ماسک انسانی در حال زندگی هستند. غرب نابود کننده «کاروان نامی آدمی» است  و دنیا باید کاری کند تا خود را از این وضعیت نجات دهد.

اکنون سوال این است که چه جایگزینی برای غرب هست؟ نویسنده ما از مفهوم آدمیت استفاده می کند. یک جامعه فاضله دینی که خودش هم دو جلد کتاب با عنوان «نامه آدمیت» در باره آن نوشته است. این ها آموزه هایی است که در دین اسلام و بعثت حضرت خاتم آمده است: «تعلیمات الهی وکلمات ربانی را که درس دقیق انسانیت و نامه ی مقدس آدمیت است و کلیه ی ملایمات روحی و جسمی ، مادی و معنوی ، ظاهری و باطنی، غیبی و شهودی این نوع شریف در آن درج شده است به نام (قرآن) برای رفع همه گونه احتیاجات نوباوگان آدم، تاروز قیامت میان آنان یادگار نهاد». دو تمدن غربی و اسلام برابر هم هستند و محتوای تمدن اسلامی، همان درس آدمیت است که «تحقیقات علمی» روز هم آن را تأیید کرده است: «تحقیقات علمی و فنی امروزه و تجربه ی دقیق تاریخ برای عالم ثابت و روشن ساخته است که تعلیمات محمدی (ص) و احکام فرقان او ، برای آدمیان هر دوره تواناترین مربی و به جهت رسیدن به کمال مطلوب ، نزدیکترین و سهل ترین راه مطمئن است». این تحقیقات علمی کدام است که ایشان از آن صحبت می کند؟

در اینجا، بحثی تاریخی در باره «نظریه تمدن اسلامی» از دورانی که عرب بدوی و دور از تمدن بود، تا وقتی که به کمک اسلام، وارد عالم دانایی و تمدن شد، ارائه می دهد. روزگاری عرب هیچ نداشت، اما اسلام همه چیز برای آنان فراهم کرد. هیچ تمدنی از تمدن های قدیم نتوانسته بود عرب بدوی را حیات ببخشد و زنده کند، کاری که اسلام کرد. اکنون بحث این است: «آیا تمدن عرب و استقلال دائمی ایشان برای اثبات مرام ما کافی نیست؟». او در باره سابقه عرب و عدم تأثیرگذاری تمدنهای دیگر در آن می گوید: «در اثنای دوسه هزار سال، صدای تمدن ایران و روم، یا نعره های علمی و فنی مصریان و کلدانیان (همسایگان نزدیک آنان) آن خفتگان جهان جاهلیت را نتوانست بیدار کند. امثال داریوش و کورش یا زمامداران نامی دیگر هم، اگر میان توده ی ایشان ظهور می کردند به واسطه ی وضعیت چاره ناپذیر آنان و عدم مساعدت نقشه ی وحشت انگیز عربستان و ناقابلی افراد متعصب به عادات جاهلیت، کوچکترین حرکتی میان ایشان ممکن نبود احداث نمایند». چه شد که عرب به تحرک در آمد؟ «چه شد که قصه ی کشور گشای و جهانبانی اینان یگانه داستان غریب و تنها اعجوبه ی تاریخ بشر گشت؟ این عرب ها، در کمتر از نیم قرن ، در عظمت و جلال به جایی رسیدند که عار داشتند بر اورنگ شاهان عجم تکیه دهند یا تاج امپراطوران روم را بر فرق نهند».

در اینجا روی نقش تمدن آفرینی حضرت محمد (ص) تکیه می کند: «آن، کدام کس بودکه این روح را به تن های بی جان آنان بدمید». تأثیر تمدنی اسلام در زنده کردن «مردگان عصر جاهلیت» دلیل کافی بر این باشد که تمدن اسلامی یک مدل قابل رقابت با غرب است: « هرگاه مادی های کوته نظر باور ندارند! برای اثبات مرام ما همین کرامت بس که خفتگانی مانند عرب را بیدار فرمود و مردگان عصر جاهلیت را زنده ساخت بلکه به کالبد آنان چنان روانی دمید، کز پرتو اشعه ی آن، دنیای بشر آباد گشت». «آیا آنان توانستند مانند پیامبر آخرالزمان قلب ماهیت کنند و جاهلان خون ریز را استادان بشر و مربیان جهان سازند؟ که در کمتر از یک قرن امت وی بیشتر معموره های عالم را مسخر دین و دانش خود ساخت و تاکنون هم پرچم خدا شناسی به دست ایشان در اهتزاز است».

نویسنده می گوید ما تمدن یهودی و مسیحی و زرتشتی نداریم، اما اسلام تمدن ایجاد کرد: «یهودان کجا را آباد نمودند؟ مسیحیان کدام توحید را در دست دارند؟ کو تمدن زرتشتیان ؟ کو اثرهای یزدان پرستی آنان. آئین بودا و برهما چرا نمی تواند از آب سند و دیوار چین عبور کرده و قدم فراتر نهد؟ در صورتی که اسلام، شهپر عاطفه ی خویش را بر سر خاص و عام بگشوده و با قدرتی نا محدود در همه ی کشورهای خاور و باختر دانشکده ها باز فرموده و بر همه ی اقوام بشر از هندی و چینی، شرقی و غربی نامه ی آدمیت می خواند و درس انسانیت تعلیم می دهد».

در اینجا، از قرآن به عنوان یک کتاب تمدن ساز سخن می گوید، و با برابر قرار دادن قرآن با انجیل، دوگانه تمدنی را مورد تأکید قرار می دهد: « در این قرن بیستم که بزرگترین عصر اقتدار اروپاییان است، فرقان محمد ص قدم بر سر و دوش تورات و انجیل نهاده در مهمترین مراکز مسیحیان با صدای رسا آیه ی شریفه ی «انّ الدین عندالله الاسلام» را تلاوت می کند؟ و با تمام سختی به ارکان عیسویت لرزه می اندازد. و دل های قسیسان را به شدت مرتعش می سازد».

در سالهای پس از مشروطه، هماره یک استناد تاریخی بود، و آن این که استعمارگران، قرآن را مهم ترین مانع بر سر راه خود دانسته و مثلا در مجلس انگلیس، نخست وزیر وقت، بر این مطلب تأکید کرده است. نویسنده ما همین را برای یک جنگ تمدنی مورد تأکید قرار می دهد، مخصوصا که گزارش های دیگری هست که قرآن در اروپا جای خود را باز کرده است. تازگی رادیو هم آمده بود و گاه تلاوت های مصری ها از قرآن پخش می شد که بسیار روحبخش بود. اینها همه مولف ما را به این سمت سوق می دهد که قرآن در حال تأثیرگذاری است: «چه شد که ملیون ها کشیشان پر از تعصب نصارا و حاملان عهد قدیم و جدید، نتوانستند ازدخول قرآن کریم ما جلوگیری نمایند ؟ این دفترچه توحید بدون یار و مساعد با چه قوه ای کشور اقانیم ثلاثه را مسخر فرموده است؟ آخر معاندین کوته نظر بگویند مساعد و ناصرش در میان توده ی بشر کیست؟ کدام شرقی آن را در عالی ترین قفسه ی کتابخانه های مجلل غرب جای داده؟ چرا تورات و انجیل با آن کمک های از شمار افزون کاتولیک و پروتستان و صرف بلیاردها زر و سیم تاکنون نتوانسته اند در کوچکترین محفلی از محافل مسلمانان سپید شوند، اما قرآن توانای ما توانسته است در داخل توده ی رهبانان نصارا خودنمایی کند و سیادت خویش را بر سایر کتاب های آسمانی ثابت فرماید».

این کتابچه، با عنوان نامه شیعیان، در رد مطالب کسروی است، و او کم کم باید مقدمه را به این سمت یعنی نقد دیدگاههای کسروی منعطف کند. بنابر این در اینجا، وقتی از قرآن یاد می کند، از قرآن ناطق، یعنی امام علی (ع) هم یاد کرده، و از کسروی که در شیعیگری به این مذهب حمله کرده، بد می گوید: «یکی از بخت برگشته گان قرن بیستم که به مقدسات عالم بد بین است و مخصوصاً با آل علی و عترت طاهره علیهم السلام یک عداوت خاصی دارد احمد کسروی است، گویا به بزرگواری و مقامات مقدسه ی ایشان رشک می برد، و به همین جهت به قلم جائرانه ی خود آنچه توانسته برعلیه ایشان خامه ی فرسائی کرده است». این زمان نزدیک دو سال از مرگ کسروی گذشته بود و نویسنده از این بابت که « در دنیا قبل از آخرت به سزای اعمال ننگین خود رسید» ابراز خوشحالی می کند. او با تعابیر بسیار تندی کسروی را مورد حمله قرار داده، وی را شبیه مسلیمه کذاب و اسود عنسی، از مدعیان نبوت در صدر اسلام می داند. او وی را به برافروختن جنگ شیعه و سنی در این عصر متهم کرده، و از این که «وی در این عصر نزاکت، کتاب شیعی گری را به عربی ترجمه نموده و برای کویتیان و جزیره العرب ارمغان فرستاده» گلایه تند می کند. چرا این کتاب را ترجمه کرده نه کتاب «در پیرامون اسلام را».

نثر او و کسروی و بسیاری دیگر از معاصرین که به این مسأله پرداخته اند، از نظر تندی، شبیه به هم است: «کسروی بعداز اینکه به کیفر گفتار و کردار ناپاک خود رسید، و مرام ننگینش محو و نابود گشت… او تخم تقلب و نادرستی در میان جامعه ی ستمدیده ی شیعیان پاشیده و قسمتی از عقاید زهر آلودش در اعماق دل بعضی از جوان های ساده ریشه دوانیده است، و هنوز هم به گمان یک عدّه از بی خبران و آوارگان ، ایرادهای کسروی لاینحل است». نویسنده وظیفه خود دیده است تا این کتاب یعنی نامه شیعیان را در پاسخ گویی به ایرادات او بنویسد.

وی می گوید، از وقتی این مطلب در مهنامه پیمان انتشار می یافت او می دید و مطالبی برای کسروی می نوشت: «شش هفت سال قبل، یک نفر از دوستان محترم، مهنامه ی پیمان را برای من آورد و خواهش نمود که آن را بخوانم و هرگاه ایرادی داشته باشد شفاهاً یا کتباً بیان نمایم و بعداً هم شماره های سال ششم و هفتم آن را مرتباً برای من فرستاد. … یک چند مطلبی به عنوان پرسش نگاشته برای او فرستادم و خواهش کردم عین سئوال مرا درج نماید و سپس جواب بگوید. اما کسروی بی آن که از پرسش ما یادی کند، برخلاف، از راه دیگربدون ربط بنای قلم فرسائی گذاشت. دوباره نوشتم و اصرار نمودم که عین سؤال و جواب هر دو را بدون کم و زیاد در مهنامه درج کنید و راضی نیستم از نوشته هایم حتی یک کلمه هم اسقاط نمائید تا این که خوانندگان همه را بخوانند و قضاوت نمایند. مع الاسف باز هم رهنمای ! کهنه کار، به کلمات ما دستبرد زده و دوباره بدون نتیجه ی مطلوب چند صفحه ای را سیاه ساخته برای ما فرستاد. مرتبه ی سوم نوشتم ، شما را لیاقت گفت و شنید نیست و در میدان مبارزت قدم ثابتی ندارید. پس از آن هم باب مکاتبه را بستم و به انتظار فرصت نشستم. در جستجو بودم بلکه یک نفر از مریدانش را پیدا نموده و مقصود خویش را به وسیله ی او انجام دهم. یکی از موثقین وی، در میان نزدیکان ، بر این امر راضی شد که عین مکالمات طرفین طبع و نشر گردد و به مورد حکومت خوانندگان گذارده شود. اما این رند هم مانند مرشد جهان دیده ی خود از میدان رزم فرار نمود و قراردادی را که به شهادت چند نفر محترم امضاء کرده بود مخالفت فرمود».

در نهایت مصمم می شود تا متن خود را به صورت سوال و جواب تنظیم نموده و منتشر نماید. مباحث از توحید تا نکات دیگر، بر محور پاسخ گویی به مسائلی است که کسروی مطرح کرده است.

ب: در باره کتاب نامه آدمیت

بی مناسبت نیست، پس از یاد از کتاب «نامه شیعیان» و قبل از آن که در باره سرمایه سعادت، یعنی سفرنامه میرزا حسن احقاقی سخن بگوییم، نیم نگاهی هم به کتاب دو جلدی «نامه آدمیت» یا «آدمیت چیست» او داشته باشیم. مجلد اول این کتاب که در سال ۱۳۴۳ منتشر شده، و هدف از نگارش آن «مکارم اخلاق» عنوان شده، مشتمل بر بخشی از دیدگاه های وی در باره مباحث انسانی ـ تمدنی است و نشان می دهد که او به رغم داشتن مرجعیت مذهبی برای جماعت خود، همچنان لایه هایی از افکار اصلاحی را در خود نگاه داشته است. طبعا برای دریافت دیدگاه های او در این باره، کاری که ما در تمام این مقدمه دنبال آن بودیم، لازم است اشاره ای به این متن هم داشته باشیم.

آغازین صفحات آن، با نثر ادبیانه قدیمی، در باره گوهر آدمیت است، آدمیتّی که در سایه وجود خدای متعال، رسول و ولی مطلق خداوند، معنا و مفهوم پیدا می کند. سپس از «محبت» سخن می گوید، ارزش عشق در زندگی و وصل شدن به حقیقت. عنوان بعدی «خویشتن شناسی» یا معرفت النفس، هم شناخت جسم، هم بعد اخلاقی و  اقتصادی است. باید از خویشتن شناسی به خدا شناسی رسید. آنگاه از طیران آدمیت سخن می گوید و آیات و مطالب توضیحی یدگری را می آورد. حرکت به سمت خدا، سیر و سلوک. بعد هم نمونه هایی مثل معصومین و ابوذر و سلمان می زند. سبک بحث او، ادبی ـ دینی و البته به هیچ روی در چارچوب، بحث های عقیدتی یا حتی ابواب کتب اخلاقی مرسوم نیست. وی سعی می کند با عباراتی ابعادی از آدمیت، در بعد فردی و اجتماعی شرح داده شود. ناگفته پیداست که او کلمه آدمیت را از میراث دوره جوانیش دارد.

عنوان بعدی «جنگل و باغ» اشاره به جامعه بشری است که همه چیز از گرگ و پلنگ و سایر حیوانات درنده و غیره در آن پیدا می شود، و تنها یک برنامه تربیتی خوب می تواند حقیقت آدمی را نشان دهد. اینجاست که معلوم می شود حقیقت آدمی، و آدمیت، نیاز به تربیت دارد. این تربیت و تمدن، چیزی است که باید در «تحت تعلیمات صانع مردم» باشد. در ادامه شرحی در باره تفاوت آدمی با حیوان می دهد و این که آدمی قابل تربیت است. انسان نداهای مختلف می شنود، مهم این است که ندای خدا را قبول کند. این معرفت و عدالت و سخاوت و شجاعت و عطوفت و مهربانی و راستی و درستی و عزت نفس و مناعت است که جمال سیرت و زیبایی صورت می آورد. نمونه آن رسول اکرم است که خداوند سیرت اخلاقی و تربیتی او را می ستاید. خیلی ها به جمال صورت می اندیشند، اما فی الواقع جمال سیرت است که ارزشمند است. نویسنده به مقایسه اینها می نشیند. سپس از خوش بینی و بدبینی و اثار آن در وجود آدمی می گوید. نباید آرزوی محال کرد. نباید تصور کرد اگر همه دنیا را داشته باشیم خوشبختیم. باید دید، دین چه تصویری از نعمت می دهد. نعمت های واقعی الهی چیست؟ باید قدر آنها را دانست. یک زندگی، زندگی دینی است، و یکی زندگی دنیوی. او از کسانی که وعده ثروت و دنیا را می دهند، به عنوان اشرار زمینی یاد می کند. در اینجا، او به نقد متمدنین جدید می پردازد. ما از روی اول، سعی کردیم از دست حیوانات شرور در جنگل، خانه امنی درست کنیم و از دست اشرار آسوده باشیم. اما اکنون، دنیا پر از شرور شده است: «ای مردمِ اجتماع، ای مدنیها، کو مدنیت؟ کو راحتی؟ کو آزادی؟ این مدنی های امروزه که از وحشی ها ظالم ترند، این شهری ها که از جنگلی ها بی رحم ترند، اینها که از ببر و پلنگ و از گرگ و نهنگ خونخوارتر هستند». این عبارات در باره جنایات مدنی های جدید ادامه می یابد (۱/۳۷). در مقابل، این دین است که «به شهرها زینت و امینت» می بخشد. دین است که رحم و مروت و مهربانی و عطوفت می آورد: «ای طرفدان تمدن، انصاف بدهید، نیاکان ما در زمان وحشیت به وسیله یک کلبه گلی و یا پناه بردن به یک کهف و بیغوله از شر حیوانات وحشی و درندگان در امان می شدند، اما امروزه و در این عصر تمدن و قرن طلایی، بشر بی نوا، هرگاه در شکم زمین و اعماق چاه ها مسکن بگیرد، و یا به فضای آسمان فرار نماید، از دست این مدنی های ستم کیش خلاصی ندارد». (۱/۳۸). عقل با همه احترامی که دارد، برای هدایت بشر کافی نیست. هزاران سال بگذرد تا یک سقراط بیاید، در حالی که مردم نیاز به هدایت دارند. این در حالی است که «آدم کشی و اجحافات این مدنی های غربی و شرقی و این عقلای خاوری و باختری از وحشی های قبل از تاریخ و جنگی های کنگو و آمازون بیشتر است». (۱/۳۹).

بحثی در باره رمضان و روزه دارد. بحثی در باره اهمیت حال و امید به آینده، و بحثی در باه علم و عمل. علم آموزی از نظر او یعنی تحصیل معارف، و باز هم به حکما و فلاسفه بشر که ادعای فضل می کنند، حمله می کند. بحث بعدی «وزرش و استعداد» است که با آیه اعدّوا لهم مااستطعتم آغاز می کند (۱/۴۷). مقایسه ای میان روحیه سلحشوری ایرانیان که در گذرگاه تاریخ بودند، و هندیان که به خاطر نعمت های طبیعی زندگی آرام و تنبلانه ای داشتند و واکسن نخوردند و در برابر حملات، کم آوردند. ایرانیان، آماده مبارزه علیه شرور بودند و ادعا می کند که «جنبه عمرانی ایرانیان از همه ملت ها قوی تر» بوده است. اما شگفتی اش از ایرانی معاصر است که به خواب رفته و «برای دفاع از وضع امروزی دنیا» کاری انجام نمی دهد. همه علیه هم هستند و حتی دو مرجع تقلید هم نمی توانند با هم دوست باشند. بحث بعدی ازادی و بردگی، و بحث دیگری عنوانش «جهان پهناور هستی» است. به انسان توصیه می کند که به توانایی های خود توجه کند و اسرار هستی را دریابد. عنوان بعدی همای سعادت است (۱/۵۷). دنیایی تصویر می شود که طوفانی است و همه دنبال سعادت موهوم هستند، و زندگی جاه و جلالی شده و شبه معنوی است. عه ای دنبال مرام موهوم و کسانی دنبال شهوت پرستی و شهرت ریاست. کم هستند کسانی که مانند میثم تمار، دو دست و دو پا در راه دوست بدهند. از امام حسین و پیامبران یاد می کند، و آنها را با افرادی که جنبش کودکانه دارند، مقایسه می کند. بحث بعدی حرکت و تکامل است. مثالهایی از عالم طبیعت و زندگی انسانی و تاریخ زده و آیاتی را برای خود انتخاب می کند تا به آدم بگوید، باید تکامل داشته باشد. توصیه به امر به معروف و نهی از منکر عنوان بعدی است که جنبه دینی دارد.

عنوان دیگر «حس ترقی» است (۱/۶۶). در این روال، آنچه از تکامل و ترقی و جنبش هست، جنبه معنوی و اخلاقی دارد. حس بد ترقی این است که رعیت، خوشبختی خود را «اول در آزادی و داشتن ملک و زمینی مستقل می پندارد، همین که به مطلوب نایل گشت، یک قریه ششدانگ و یک دسته رعیت آرزو می کند». مفهوم ترقی برای او، همین امور اخلاقی در زندگی مطابق آموزه های رایج دین است. ضمنا توصیه به این که تلاش کند زندگی بهتری داشته باشد تا خوشبختی بیشتر داشته باشد؛ البته دقیقا معلوم نیست از میان این دو آموزه متعارض، خوشبختی واقعی چیست.

بحث نور و حیات، باز حکایت خلقت و هستی است که «از اشعه مشیت حق لبریز است، هر فرد لایقی هر قدر خویش را صاف و شفاف و سمتعد سازد، بیشتر مظهر و مجلای صفات حق» می شود. عنوان هم در باره علم دارد «علم هم با وجود و نور توأم است». علم همان است که از «عقل کل و صادر اول، مرکز انتشار انوار جهان اکبر و سراج منیر عالم امکان» به دست می آید. (۱/۷۵). اینها همان است که می شود نامش را انوار انسانی و علوم آدمیت نامیده است «نورهم یسعی بین أیدیهم».

عنوان دیگر «اسلام علیه رهبانیت» است. اسلام تزیینات و تجملات را حتی برای روحانیون هم تجویز کرده است. تجمل اشکال ندارد و باعث می شود «هرگاه جامعه توانا و نیرومند باشد، برای همه افراد این تجمل فراهم می شود»، آنچه بد است اسراف و تبذیر است. (۱/۷۹). او می نویسد: «در این عصر، یک نفر غربی را این جلال و شوکت و عظمت کافی است که دولت و ملتش را سیادت جهان مسلّم گشته است، … و تو را این بدبختی و مذلت بس که ملت بیچاره ات اکنون ضعیف ترین ملل عالم اند، اگرچه میلیونها ثروت داری». بالاخره، معلوم نیست باید این جلال و شوکت و در نتیجه سیادت جهان را داشت، یا نه؟ از کجا می آید؟ او سعی می کند با همان تحلیل پیشین توضیح دهد که فقط اسراف و تبذیر بد است نه دنبال تجمل و تزیینات و شوکت بودن.

عنوان بعدی این است که «همه کس و همه چیز قابل ترقی است». همه مردمان، بالقوه توانایی دارند، اما بر برخی تنبلی غلبه کرده است. اینجا باز به ستایش از غربی ها می پردازد: «این قهرمانان صنعتی از قبیل فیزیک دانها و شیمی دانها، در اثر به کار انداختن غرایز خدادادی خویش به این مقامات بلند قدم نهاده اند، و این همه صنایع شبه اعجاز را به جامعه تحویل می دهند. آری همه اینها در نتیجه کار و عمل و ورزش و ریاضت است». (۱/۸۱). البته اینجا یاد عظمت ایران باستان می افتند که بله، «این همان ملتی است که قرن ها بسیار بر ملل شرق و غرب، حکومت وسیادت کرده، و پرچم ایشان مدتهای طولانی روی قلاع خاوری و باختری در اهتزاز بوده است».

بحث بعدی «روحانیون عالم اصغر و سفید پوشان بدن ما» جامعه را به بدن آدمی تشبیه می کند، و نقشی از گلبولهای سفید و سرخ در بدن دارند، در واقع ستایشی از نقش مثبت روحانیون در جامعه است. «ای مردم، روحانیت یکی از ضروریات زندگی و زندگانی است، مقام روحانیت شامخ ترین مقام آدمیت است». (۱/۸۴). عنوان بعدی این دفتر، یاد خدا یا ذکر حق است که آیاتی در این باره می آورد. در این مجلد، برخلاف مجلد بعدی که سال ۴۹ نوشته شده، به ندرت به حدیثی استناد شده بود.

عنوان پایانی «قوّه واهمه» است. در میان غالب آدمیان توهم نقش مهمی دارد. می بینیم ایرانیان از ملخ چه تصویری دارند  عرب ها چه تصویر مثبتی. غربیها به خاطر ید به خرچنگ علاقه دارند، اما دیگران نه. هدف او این است که تبلیغات عمومی روی واهمه یک جامعه اثر می گذارد و باید مراقب بود و دانست که این امر واقعی نیست. نمونه آن تبلیغات اموی هاست، و بعد هم اشاره به این که «تاچند سال قبل کشیشان متعصب و مبلغین دروغگوی کاتولیک و پروتستان در تعقیب جنگهای صلیبی … احکام اسلام را یک مشت مزخرفات و قرآن مبین را پر از منفیات معرفی می کردند». در حالی که «اسلام چون شعله ای بود که به خرافات و موهومات کشیشان آتش زد و خاکسترش را به باد داد». (۱/۹۳).

مجلد دوم نامه آدمیت، در سال ۱۳۴۹ منتشر و در آن هم، ذیل چندین عنوان اخلاقی مباحثی مطرح شده است. اولین بحث عنوان «آدمیت» دارد و همان آغاز به ستایش پیشرفت های علمی در حوزه نجوم، شناخت موجودات ذره بینی، نیروی اتم ومسائل دیگر از این قبیل می پردازد. ارباب سیاست هم به کار خود مشغولند. با این همه، «آدمیت» و اخلاق» همچنان مهم تر است. مردمان مختلف در بلاد متفاوت، بالاخره در این علوم تخصص پیدا می کنند، برخی زودتر و برخی دیرتر، اما آنچه انبیاء به دنبال آن هستند آدمیت است که مهم و کاری سخت است.  (۲/۳). ذیل عنوان زندگانی جاویدان، اطلاعاتی از پیشرفت های نجومی در باره کواکب و احتمال توانایی بشر بر بردن آدمیان به ماه برای زندگی می گوید، و اما زندگی ابدی، راهنمایان خود را دارد، انبیاء و معصومین. این سفرِ جاودانی است که نیاز به برنامه مقدس آسمانی متناسب با خودش دارد. (۲/۷). عنوان بعدی تهذیب نفس است. در عنوان دیگری از سه موجود نامحدود یاد می کند: کتاب آفاق که تکوین است، کتاب صامت که قرآن است و کتاب ناطق که امام علی است (۲/۱۴ ـ ۱۶).

در ادامه بحثی در باره ذکر، و سپس بحثی در باره «علم» و «دانش» دارد.

سوال این بود که «علم و فرهنگ» که نجات بخش است، چه علمی است؟  سوال کرده بود: آری دانش عهده دار آسایش و امنیت است، صحیح، اما کدام دانش؟ آیا علم فیزیک و شیمی را می گویند؟

پاسخ می دهد: اصلا و ابدا، این علوم، به هیچ روی آسایش و امنیت نمی آورد که هیچ، صد چندان موجب نگرانی و هلاک را در پی دارد؟ به نظر وی «باورکردنی نیست» که این علوم، اسباب آسایش و امنیت باشند، زیرا «این دو علوم، به اندازه ای وسائل راحتی جهانیان را فراهم می کند، دو چندان بلکه صد چندان هم موجبات نگرانی و هلاک را مهیا می سازد».

و اما علم جغرافیا و افلاک هم ربط به موضوع ما ندارد، یعنی آنها هم نجات بخش نیستند. حساب و هندسه هم از موضوع ما بیرون است. علم طب هم، هر گاه بتواند صحت ابدان و تندرستی مردم را تامین نماید، کار بزرگی کرده است… یعنی چی؟ یعنی بالاخره در امنیت و آسایش ما نقش دارد یا نه؟ شرحی نمی دهد.

وی بحث را به نوعی پیش می برد، که «دانش دین» اعتبار کافی می یابد، اما این علوم جدیده، موجبات نگرانی و هلاک هستند. وی ادامه می دهد: ببینید دانشگاهها چطور منشأ بدبختی و بیچارگی مردمان شده اند: «مدارس عصر حاضر را از کودکستان تا به دانشگاه با همه شعب آن با یک نظر دقیق و فکر عمیق مطالعه کنیم، حتی جرقه ای از مشعل هدایت در آنها نمی بینیم، چنان که بالمعاینه مشاهده می نماییم که غالبا علّت اکثر شورشهای بیجا و ویرانیها و فسادها می باشند، مراکزی را که مهبط سعادت تصور می کنند، منبع شقاوت و بدبختی است». (۲/۲۶)

عبارات بعدی باز حمله به کشورهای پیشرفته غربی در بعدی علمی است که مدیریت کره زمین را دارند: «فعلا ارباب کره زمین و گرداننده های صحنه های بیدادگری همان ملت های متمدن و دولت های مترقی هستند که اوضاع بشر را پریشان ساخته و در فکر تسخیر آسمانها و خرابی جهان بالا می باشند… همین تحصیل کرده هایند که انسان سیه چهره را هنوز به حساب آدم نمی گذارند». این هم تکلیف تحصیل کرده ها.

نتیجه گیری او این است که «این گونه معارف و فنون  که ورد زبان متفقین امروز است، درمان درد بدبختی و موجب سعادت و خوشبختی نبوده و نمی شوند، بلکه هر ملتی که از این علوم بهره اش بیشتر است، وجودش نسبت به ملت های مظلوم خطرناکتر است».

نتیجه این بحث، در باره علم، این است که «این گونه معارف و فنون  که ورد زبان متفقین امروز است، درمان درد بدبختی و موجب سعادت و خوشبختی نبوده و نمی شوند، بلکه هر ملتی که از این علوم بهره اش بیشتر است، وجودش نسبت به ملت های مظلوم خطرناکتر است». (۲/۲۷).

در بحث بعد از دشمنان بدن یاد می کند. یکی چربی است که توضیحات او نشان می دهد، نسبت به جنبه های علمی آن واقف است، و دیگری نفس اماره که از آن برای بدن خطرناک تر است. بدین ترتیب، از دو دشمن بدن انسان به صورت مقایسه ای در ضررهای که برای آدمی دارد، سخن می گوید. این روش او در بیان مسائل علمی و استفاده تمثیلی یا توضیحی برای شرح مسائل اخلاقی، جالب و کاری متفاوت است. این کار بیش از هم با بیان تشریح طبی برای بدن، و مقایسه آن با زندگی اخلاقی فرد یا حتی جامعه انجام می شود. خودش هم توجه دارد که «این مثال بکر و استدلال نو در هیچ کتابی سابقه ندارد» (۲/۴۵). مباحث بعدی این مجلد، عمدتا اخلاقی و خارج از مبحثی است که ما دنبال می کنیم.

در یکی از آخرین بحث ها تحت عنوان «استقامت» گزارشی از ظلم وستمی که در حق شیعیان شده بدست داده، از پادشاهان شیعه حمایت کرده و در نهایت باز به غربی ها در دوره اخیر حمله کرده است و روی دو تعبیر ترکیبی خود که در سرمایه سعادت هم بارها کنار هم آورده «ایمان مذهبی و تعصب ملیت» یا «آیین داری و وطن پرستی» تأکید کرده و می گوید: «متاسفانه که در این قرن اخیر، دست های خائن، و بدخواه بیگانگان، و نیرنگهای غیر مستقیم غربیان، در اعماق این عنصر پاک اثر خود را بخشیده و به جای مبارزه با رقیبان و خورد کردن حریفان، مشت های آهنین خود را بر کله یکدیگر می کوبند و قوای خداداد دشمن کوب را در راه ضعف ملیت خود خرج می کنند، و خانه هم میهن و کاشانه هم مذهب خویش را ویران می سازند». (۲/۷۵ ـ ۷۶).

از فهرست ها چنین بدست می اید که دو مجلد نامه آدمیت به عربی نیز تحریر و و در سال ۱۴۰۸ توسط موسسه البلاغ کویت نشر شده و عنوان رسالة الانسانیة: منهج لصیاغة الانسان وفق رسالة السماء است.

ج: در باره سفرنامه «سرمایه سعادت»

چنان که گذشت، این کتاب سفرنامه ای است که میرزا حسن احقاقی همراه برادرش میرزا علی و شماری از بستگان و دوستانش، از کربلا به مشهد نوشته است. مجلد اول آن با نام سرمایه سعادت و تا رسیدن به تهران، در سال ۱۳۰۳ ش در شهر مشهد و توسط مطبعه خراسان منتشر شده، اما مجلد دوم آن که به گفته وی در پایان مجلد اول، نامش حیات جاوید و در حال تهذیب بوده، هیچ گاه منتشر نشده است.

سفر وی روز ۱۴ ذی حجه سال ۱۳۴۱ ق / ۵ مرداد ماه ۱۳۰۲ ش آغاز شده، و وی پس از رفتن به بغداد و کاظمین، راه خانقین و در نهایت ایران را در پیش گرفته و پس از آمدن به قصر شیرین عازم آذربایجان شده، و پس از آن از تبریز به تهران آمده و سفرنامه تا همین جا خاتمه یافته است.

این سفرنامه، مانند بیشتر سفرنامه ها، اطلاعات مربوط به راه و وضعیت شهرها و روستاها را دارد. همین طور در باره مردمان مختلف مناطق و وضعیت آنان نیز آگاهی هایی بدست می دهد، اما یک امتیاز آن که سبب توجه نویسنده ی این سطور به آن شد، مقطع زمانی آن سال ۱۳۰۲ش و تمرکزی است که نویسنده به عنوان یک روحانی آن زمان روشنفکر، نسبت به بحثهای جاری فرهنگی ـ سیاسی و تمدنی دارد. بحث ایران، جهان اسلام، دشواری های آنها، علل و راه حلها. حجم قابل توجهی از معلومات کتاب در این زمینه است.

نویسنده این اثر در مقطعی از زمان قرار گرفته که بدون شناخت آن، نمی توان افکارش را درک کرد. سال ۱۳۰۲ ش، نزدیک بیست سال از مشروطه گذشته، تجدد در ایران ریشه دوانده، ابهامات و انتقادها نسبت به دین و مذهب و روحانیون بیشتر شده، و سالهاست که روحانیون به رغم این که هنوز جایگاه خود را دارند، زیر فشار انتقادهای تند هستند. این انتقادها، از اصل دین گرفته، تا مذهب، تا شعائر دینی و مذهبی، و تا انتقاد از روحانیت و ساختار آن، در همه ابعاد وجود داشت. آمدن مطبوعات و آزادی نسبی آنها، دست مخالفان را برای انتقادهای تند باز گذاشته بود، و حجم بالایی مطلب که متکی به تجربه های دنیای جدید علیه دین بود، میان مردم ایران انتشار یافته بود. مدارس جدید هم توسعه یافته و بر شمار دانش آموزان بشدت افزوده شده بود. در واقع، اهل مطالعه، بسیار بیش از گذشته بودند. دو گانه علم و دین و تعارض آنها، مشکلات زیادی را از نظر ذهنی برای مردمی که حالا در پی تمدن نوین بودند، ایجاد کرده بود.

در این سوی، اتفاقاتی هم در میان مذهبی ها افتاده بود. آنها در مقابل این انتقادها، قدری آماده تر شده و از مجموعه تجربه های جهان عرب و مسلمانان آن نواحی هم با توجه به کتابهایی که می آمد و اندکی هم ترجمه می شد، استفاده می کردند. در این زمان، چندین نشریه در کرمانشاه، تبریز و حتی مشهد و علاوه بر اینها تهران و نیز رشت، در دفاع از اسلام به زبان روز انتشار می یافت. اینها ادبیات نوینی را در حوزه دفاع از دین، بکار گرفته و آموزه های نوآورانه را ترویج می کردند. در نجف و دیگر شهرهای مذهبی عراق از جمله کاظمین و کربلا نیز فعالیت هایی در این زمینه وجود داشت. برخی از کسانی که بعدها ـ پس از شهریور ۱۳۲۰ ـ در شمار مدافعان روز دین درآمدند، مانند میرزا محمد باقر کمره ای یا حاج سراج انصاری، از تحصیل کردگان نجف و کاظمین بودند که با ادبیات دینی جدید، همانجا آشنا شده بودند. بدین ترتیب می توان، یک دوگانه نیرومندی را در دو طرف مشاهده کرد که یک گروه، متدینان سنتی و جدید و گروه دیگر متجدد و مستفرنگان بودند و اینها سخت برابر هم درآمده بودند. در این میان، سخت ترین کار برای کسانی بود که در این وسط قرار گرفته بودند. هم باید انتقاد از خودی می کردند و هم جواب مخالفان را می دادند. هم درک می کردند اتفاقات تمدنی بزرگی در غرب افتاده، و هم ترس آن داشتند که تبعات و پیامدهای آن، نابود کردن فرهنگ دینی و ملی باشد. نمونه آنها به طور آشکاری همین نویسنده ماست که صفحه به صفحه، این چالش را در وجودش حس می کند. گاهی به این سوی می تازد و گاهی به مقابله با مخالفان در می آید. در هر مورد، استدلالهای خاص خود را دارد و روشن است که گرفتار سرگردانی عجیبی شده است.

در این کتاب، فهرستی از انتقادهای رایج، از نوع باورها، دیدگاه های تاریخی، مسائل رفتاری و سازمانی در باره دین و روحانیت را مشاهده می کنیم که نویسنده بنا دارد به آنها پاسخ دهد. این کار، در ضمن گفتگوهایی که با افراد مختلف دارد، خود را نشان می دهد. همزمان او، انتقادهایی از غرب دارد و بیش از همه نگران تسلط غرب، نابود کردن دین، ایرانیت، و حیثیت ملی ایرانیان است، چیزی که از آن با تعبیر «لعبت ساسان» یاد می کند. در این زمینه، در همه جا، احساسات ملی و دینی خود را بروز می دهد. با این حال، توجه به برتری غرب دارد، و حتی در سخت ترین لحظات که به غرب یا غربزدگان یا به قول خودش مستفرنگ ها حمله می کند، مراقب هست که توجه داشته باشد، غرب نه فقط صنایع دارد، که در مسائل دیگر هم، نکات قابل پیروی فراوان دارد. او هم مثل بسیاری از مخالفان غربزدگی دوره بعدی، شادمان یا جلال، توجه دارد که غرب جنبه های مثبت زیادی دارد و نمی خواهد آنها را انکار کند. در مواردی که از مستفرنگ ها انتقاد می کند، بلافاصله اشاره می کند که بهتر است، جنبه های مثبت غرب را فراگیرند نه صرفا جنبه های بد آن را.

این تصور را در ذهن داشته باشیم که نویسنده ما، در تابستان  سال ۱۳۰۲ از کربلا به بغداد و کاظمین و از آنجا عازم ایران شده، پس از عبور از کرمانشاه، عازم آذربایجان شده است. در راه، مناطقی مانند شهر اسکو و جز آن، مرکز سنتی طرفداران جماعت احقاقی، مورد استقبال مردم وعلمای محل قرار گرفته و در نهایت به تبریز رفته است. آنها تصمیم می گیرند پیش از آمدن سرمای شدید، عازم مشهد شوند و به این ترتیب از تبریز حرکت کرده، از راه میانه و زنجان و قزوین، به تهران می رسند. چند روزی هم در تهران هستند که این سفرنامه به عنوان مجلد اول خاتمه یافته است.

آنچه در این کتاب آمده، مربوط به این مسیر و رخدادهای آن، آن هم بر اساس معلومات یک جوان طلبه و در فضای ایران آن زمان است. چنان که اشاره شد، افکار وی که بازتاب اوضاع فکری و سیاسی و اجتماعی آن دوره است، می تواند به عنوان یک منبع به ما کمک کند تا بدانیم در ایران آن وقت، از دید امثال وی، چه در ایران می گذشته است. از قضا این سن ایجاب می کند که جوانی با خاستگاه حوزوی و قدری متجدد، چه گفتمانی را دنبال می کرده و شعارها و قافیه های شعری او، منادی کدام نگاه و نگرش بوده است.

گزارشی از این کتاب، هدف ادامه این مقدمه است، و طبعا نظم مطالب بر اساس اظهارات اوست که به هر مناسبت، نکته ای را بیان کرده است.

برزخ تمدن و تدین در گزارش محتوای سفرنامه

به نظر می رسد، نویسنده در طول راه، یادداشت هایی بر می داشته و زمانی که به مشهد رسیده، گزارش برخی وقایع طول راه را در مشهد برای دوستانش نقل می کرده است. در این وقت، دوستانش از او خواسته اند آن مطالب را بنویسد. ابتدا، گفته است که کار سفرنامه نویسی از «ابنای علم یا منسوبین به عالم روحانیت نامناسب» است، مگر آن که مشتمل بر «علوم حقه» باشد، و از این کار عذر خواسته، اما در نهایت، «پس از اصرار» پذیرفته و همانجا بانی چاپ آن هم «عمدة التجار آقای مشهدی محمد تقی» چاپش را تقبل کرده است. افزون بر اینها، یک «هاتف غیبی» هم به او ندا داده است که وقتی سید نعمت الله جزائری آن طور مطالب را در زهر الربیع یا انوار نعمانیه نوشته، چرا نگارش چنین کاری از سوی من درست نباشد: «سروش مخفی از هاتف غیبی به سمع فؤاد رسیده که برخیز و خامه همّت بر کف استوار کن و با کمال اطمینان آنچه دیده و شنیده‌ای بنگار. وقایع سفرت از قصص و حکایات انوار نعمانیه و زهرالربیع علامه سید نعمت الله جزائری و کشکول علمای اعلام کمتر نیست». تازه این که این قبیل سفرنامه نویسی با «طباع اغلب متمدّنین زمانه» هم سازگار و مطلوب است. در مقدمه، خواهش او این است که کسی این کتاب را مانند کتابهای رمان نبیند: «از صدق و صفای مطالعه کنندگان محترم خواهشمند است، سفرنامه این ناچیز را به دیده رمان ننگرند، و در زمره ی سایر جعلیات به شمار نیارند». این را از این روی تأکید می کند که در کتاب، بسیاری از گزارش ها، صورت ادبی و داستانی به خود گرفته و پیداست که این چنین اتفاق نیفتاده است. نویسنده از عامیانه نویسی خودش در مواردی یاد کرده و این که مثلا میشوند را مشین نوشته و از این کار کسی اعتراض نکند. میرزا حسن طبع شعر دارد و در سفرنامه، اشعاری از خود با علامت اختصاری «س» که اشاره به تخلص او «سلیمی» منسوب به جد اعلایش هست، ارائه می دهد.

جماعت آنها، روز یکشنبه ۱۴ ذی حجه ۱۳۴۱ عازم بغداد و سپس کاظمین می شود. در نخستین قدم، به دیدار دوستی می رود که پیداست آدم محترمی است. همراه او به دیدار دوست دیگری به نام محمد سعید می رود. در آنجا دید و بازدید است، اما در بین صحبت، معلوم می شود، بیماری او در اثر سست شدن بدن و آن ناشی از ورزش نکردن است. او می گوید قصد ساختن زورخانه ای در خانه اش دارد. در اینجا، بحثی در باره ورزش و نماز می شود. نویسنده ما و دوست همراهش به او می گویند، بهتر است بجای ساختن زورخانه در خانه، بیشتر نماز بخواند، اما محمد سعید می گوید، اتفاقا کسانی که نماز استیجاری می خواند، ضعیف ترند. «آقای چلبی! بحمدالله شما مسلمانید، حضرت رسول(ص) بهتر از این ورزش به ما آموخته، شما هر روزه پنجاه و یک رکعت نماز واجبی و مستحبّی را در اوقات مخصوصه وی ادا ساز ید، اگر کسالت رفع نشد به گردن بنده». محمد سعید، می گوید، عبادات صرفا جنبه عبودیت و بندگی دارد، «به حفظ الصحّه چه ربطی دارد»؟ نویسنده ما، می گوید، شما از دین شناخت درستی ندارید و «نکات آیین مقدس ما مهجورید». دین هم جنبه اخروی دارد و هم جنبه دنیوی. «این قانون مقدّس از برای صحّت ابدان، استقامت ادیان، ترقّی نوع، تربیت ارواح، دفع بیگانه، حفظ ثغور و به جهت حقایق دیگر که از تعدادش همچو منی عاجز است، نازل گشته» است. بحث در این زمینه ادامه می یابد، و میرزا حسن، گفتاری از یکی از «حکمای اروپا» که طبیب هم بوده نقل می کند و آنچه در باره اسلام می خواهد، از زبان او می گوید. منبع طبعا معلوم نیست. این حکیم اروپایی که مسلمان شده، می گوید: «یگانه نکته‌ای که مرا به تبعیّت این قانون ترغیب می‌نماید، این است محمد بن عبدالله(ص) که مؤسس این شریعت و واضع این یگانه قانون است، در میان طایفه ای نشو و نما فرمود که بویی از مدنیّت و شرف به مشام آنان نرسیده، و از لوازم انسانیّت و ترقّی ذره‌ای بهره‌ نداشتند. با این همه، نکات آیین و دقایق قانونش محیّرالعقول، تاکنون عقلای شرق و حکمای غرب از حلّ جزئیات احکامش عاجز آمده، به عجز خود معترف‌اند. قانون اسلام … را با حفظ الصحّه به غایت موافق یافتیم». سپس از قول او می گوید که اروپا «که اکنون نخست ملّت قانونی عالم به شمار می‌رود» همچنان نیازمند قوانین دیگران است. وی از جمله موارد برتری اسلام را این می داند که «امروز اساس ملل متمدّنه اروپا بر بی‌ناموسی استوار است، چنان که یکی از قوانین ایشان، مرد زیاده بر یک زن نمی‌تواند اختیار نماید، در صورتی که کلیت، در هر نقطه‌ای از نقاط عالم جماعت نسوان چهار پنج برابر مرد است». وی چند همسری را یکی از موارد برتری اسلام دانسته و روش اروپاییان را که سبب می شود بیشتر زنها تنها بمانند را امری «مخالف تمدن و مضر عالم انسانیت» می داند. تازه می گوید که اکثر قوانین اروپائیان از همین قرار است که همه آن‌ها مخالف تمدّن و مضرّ عالم انسانیت می‌باشد». متن سخنان این حکیم، گزارش یک سخنرانی در یک مجمع عمومی است که فریاد شادی و موافقت همه را همراه دارد. وی از قول آن حکیم فرنگی مسلمان شده، ادامه می دهد: «اکنون که ۱۷ سال از آن مدت گذشته، هزاران اروپایی به قوانین مقدّسه اسلامی عمل می‌نمایند». نویسنده ما به محمد سعید می گوید: «ببینید یک نفر اروپایی چگونه به منافع آیین ما ملتفت گشته، و از در تعصّب و قانون‌پرستی امثال ما را تهدید می‌نماید؛ چرا باید به اندازه یک نفر اروپایی ادراک نداشته باشیم. نمی‌گویم ورزش یا ژیمناستیک اعمال مفرمایید، یا این که حرام است، مقصودم این است که شرع مقدّس ما از هیچ جهت ناقص نیست، بلکه تمام لوازم انسانی را به خوبی داراست، ولی هر شخصی به فلسفه‌اش پی نمی‌برد». در اینجا محمد سعید قانع می شود و قول می دهد به جای ژیمناستیک و درست کردن زورخانه، همان نماز را بخواند تا بدنش سالم شود. دم در وقت رفتن می گوید: «شما مطمئن باشید ورزش را به نماز مبدّل ساختم».

کاروان آنان به سمت ایران حرکت کرده، به خانقین و از آنجا با اتومبیل به گمرک خانه ایران می آیند. بازدید از گذرنامه و وسائل انجام و آنها به این سوی می آیند. در قصرشیرین همراه دوستی برای آب تنی نزدیک رودخانه رفته و گرفتار آب خروشان می شوند، اما به زحمت خود را نجات داده و با دوست خود صحبت می کند. از صفای جسمانی آنجا، و گلایه از نبود صفای روحانی. او آرزوی تحقق شریعت اسلامیه را دارد و  می گوید ای کاش «شریعت اسلامیت» جاری بود که می توانست یگانگی و اتحاد ایجاد کند، و رونقی به مملکت دهد «علم معرفت لازم داریم که سرمایه تمدن و ترقّیست».

در اینجا، از گفتگوی خود با یک ارمنی در حضور چند مسلمان که پیش از آن، چندین روز با آن شخص در باره اسلام گفگتو می کرده اند، یاد می کند. بحث آنها از انکار اعجاز قرآن و شق القمر است. این بحثها از وقتی که گروه های تبشیری مسیحی به ایران می آمدند، از زمان عباس میرزا به این طرف میان علما رواج داشت و کتابهایی هم نوشته شده بود. میرزا حسن تلاش می کند بگوید که اگر کسی از منجمان شق القمر را گزارش نکرده، برای این که نیمی از مردم آن وقت دنیا، اصلا اهل علم نبوده و از این مسائل سر در نمی آورده اند: «قطعه ی آمریکا و جزایر شرقی اقیانوسیه، زیاده بر عدم ادراک، از مشاهده این معجزه ی آسمانی به واسطه اختفای قمر از آن نقاط بی‌بهره بودند؛ و وحشیان جزایر غربی اقیانوسیه و آفریقا نیز درک آن خارق عادت را نداشتند، بلکه ادراک بوزینگان حالیه از اوقات دیرین آنان بیشتر است، در صورتی که همین بوزینگان درک اختلال حالات عالم سفلی را نمی‌توانند تا چه رسد به حوادث اجرام علویه در آن زمان». آنها هم که اهل فهم و علم بودند، عدّه زیادیشان عمدا نمی خواستند چنین امری را ثبت کنند. مسلمانها هم که آن را گزارش کرده اند. در باره اعجاز قرآن هم همان مطلب قدما را می گوید، هر پیامبری به تناسب علوم رایج عصر معجزه می آورده (موسی برابر ساحران و عیسی در برابر طبیبان) و پیامبر هم در میان اعرابی بوده که از ادب عربی بالایی برخوردار بوده اند، و این طور نیست که دیگر مردم، به سادگی این جنبه اعجاز را دریابند. آنها که باید دریافتند و نتوانستند برابرش کاری کنند، و گویی همین برای ما کافی است، بویژه که بعد از آن نیز کسی نتوانسته مثل آن را بیاورد. همین کافی است توجه کنیم «از برکت این کتاب مقدّس، مصری‌ها که از عالم تمدّن بهره بزرگی را دارا هستند، تاکنون یک نفر عاقل از دائره اسلام قدم به خارج ننهاده، در صورتی که اختلاط تام با پروتستانهای آمریکا و اروپا داشته و دارند. البته طبیعیان ما که از این نعمت سترگ بی‌خبرند طبیعی است به مقاله تو خواهند گویان شد. بنابراین ما را نشاید که از اعجاز قرآن سخن رانیم، بلکه از برای اعجازش این بس که قاطبه عرب به آواز بلند لیس هذا کلام البشر می‌گویند». به علاوه، قرآن خودش در مقام قانون و دانش در رتبه ای است که نیازی به این گونه معجزات هم ندارد، چرا که پیامبر «با وجود فقدان اسباب و نبودن آلات ظاهره، احکامی را یادگار نهاد که به اعانت هزاران دانشور صورت پذیر نیست. تاکنون دانایان هر کشور وی را عقل کل و … نخستین حکیم می‌خوانند».

یک نکته را در باره این قبیل اظهارات باید در نظر داشت، و آن این که در قرن نوزدهم، در اروپا، از زمانی که مطالعات اسلامی آغاز شد، بسیاری از منتقدان قرون وسطای مسیحی، به برتری اسلام بر آن، استناد می کردند. این نوشته ها، کم بیش به عربی ترجمه شد و مستندی گشت تا به گفته های شماری ازعالمان عصر روشنگری درگیر با مسیحیت، در باره اسلام استناد شود. در واقع، روشنفکران دینی در یک دوره، دنبال اثبات حقانیت اسلام، با کلمات غربی های قرن نوزدهم بودند.

ادعای دیگر در گفتمان رایج روشنفکری دینی این دوره، این است که غربی ها اگر دانش یا قوانینی دارند که البته ناقص است، آن مقدارش هم که قوانین خوب است، از ماست: «اغلب قوانین جدیده که به حضرت عیسی(ع) نسبت می‌دهند، از احکام اساسیه ما به غارت برده‌اند». او می گوید «اگر هر آینه وقت داشتم تفصیل غارتی‌های شریعت مقدّس ما و غارتگران آنان را عرض می‌نمودم».

نویسنده در لابلای عبارت پردازیهای ادبیانه به سبک خود، که ضمن آن اشعاری هم از سروده های خود می آورد، سعی می کند احساسات وطنی ـ اسلامی را نشان دهد.  از این که کشورش این چیزی زیر سایه نفوذ بیگانگان است، اظهار تأسف می کند: «آه ای کاش مادر گیتی مرا نزادی، ای کاش کودکانه نیک و بد زمانه را درک نکردمی تا گوی زنخ لعبت اسلام و ساسان را بازیچه بیگانه ندیدمی». از این که «آیین داری و وطن پرستی که «سرمایه سعادت ما بوده» از بین رفته، اظهار تأسف می کند. سرمایه سعادت، نامی است که او برای سفرنامه خود انتخاب کرده و در اینجا، مقصود خود را از آن گفته است: «آیین داری [و] وطن پرستی که خوی نیاکان پاک و سرمایه سعادت ما بود، از میان برداشته‌ایم. قوّت ثروت مملکت مایه ترقّی همسایگان گشته، امروز روز عزاداری ماست نه غزلخوانی، امروز روز نواخوانی ماست نه شادمانی».

سفر ادامه یافته و نویسنده ما جزئیاتی از تفتیش میان راه و گرفتن مالیات عبور را بیان کرده و مسیر را به سمت کرمانشاه ادامه می دهند. مطالب اندکی در باره شهر، و نیز نامه نگاریش به یک دوست را گزارش کرده و از آنجا عازم بیستون می شوند. شب اول محرم ۱۳۴۲ آغاز سال قمری را در این جا هستند، و در عزاداری مردم شرکت می کنند: «حقیقتاً حالیه از عالم اسلامیت آثاری که مایه ترقّی اسلام و اسلامیان باشد، جز این یگانه ی سرمایه دنیا و آخرت، شعاری باقی نیست». وی آل بویه را موسس این آیین ها دانسته و برای آنان طلب مغفرت می کند، دولتی که «نام نیک فرماندهان کیان و ساسان» را زنده کردند، تاجدارانی که از وقتی رفتند ما هم «قانون اساسیه شریعت اسلامی را از دست دادیم». از آن وقت بود که «بدبختانه مملکت عزیز لگدکوب خیل آشنا و بیگانه گردید، و تاکنون دچار لطمات بی‌رحمانه همسایگان می‌باشیم».

به گفته وی، این عزاداری است که می تواند شوکت و ابهت ما را زنده نگاه دارد، چرا که همزمان می توان «میلیون ها نفوس هند را هم با همآواز کند». «اگر به دقّت ملاحظه کنیم خواهیم دانست چنین سرمایه ترقّی و اساس شوکت در دست داریم که در برابر ازدحام یاجوج و ماجوج سدّ سکندر است ماتم داریست که میلیون‌ها نفوس هند را با ما هم‌آواز می‌نماید. ماتم داریست که سالی هزاران بودایی و برهمن داخل دایره اسلام می‌سازد. همین حرکات مجنونانه ماتمداران ما عقلای خارج را مبهوت کرده، همین وضع دیوانگی ماتم‌داران ما دانایان خارجه را فرتوت ساخته، در برابر تبلیغات کشیشان و مصارف بی‌پایان پروتست و کاتولیک همین ماتمداری و تعزیه خوانیست، وگرنه از اسلام و ایران تاکنون نام و نشانی نبود».

وی از این که مستفرنگ ها، ماتم داری را حرکاتی وحشیانه می دانند، اظهار تأسف می کنند، چرا که همین آیین است که «رشک متمدّنین عالم انسانیت گشته» است. البته از موزیک نوازی میان آنها اظهار گلایه می کند که علما باید جلوی آن را بگیرند.

نویسنده سبزه زارهای میان راه را می بیند و از قول مالکوم انگلیسی در تاریخش نقل می کند که گفته بود: «گلزارهای فرنگ با هزار زحمت و مصارف و تربیت، با چمن‌های خودروی این خاک پاک برابری نتواند». بعد خودش می افزاید: «نیز می‌توان گفت ادراکات و نظریات عقلای متمدّنه اروپا، با افکار ساده بیابانی و چادرنشینان بی‌تربیت ایرانی برابری نتواند». به نظر او، مربیان این مملکت غافلند که «این چادرنشینان همانان‌اند که ناز بر قیصر و خاقان می‌نمودند». با این حال، نگران است که چرا  اگر این ویژگی ها  و توانایی ها را داریم، کشوری با این راههای ویران داریم: «در برابر این مناظر دلگشا، طریق ما به کلّی خراب است. جاده بسیار تنگ پست و بلند، سنگ‌های ناهموار در همه جایش فراوان، به حدّی که مانع آزادی رفتار چارپایان است». این حکایت، حکایت چالش ذهنی ـ مدنی ماست. اعتماد به نفس بر اساس یک نگاه نوستالژیک به ایران بزرگ ساخته در ذهن، و بعد هم اینهمه عقب ماندگی، همین حکایتی است که در این عبارات خود را نشان داده است. وی از سختی راه مرتب می نالد و حق هم دارد. هر لحظه امکان سقوط هست، تا آنجا بالاخره نجات می یابند. تنها مقر استراحت، یک کاروانسرای شاه عباسی چهارصد ساله بلکه بیشتر است که در آن اقامت می کنند.

در سنقر یا سونقور، گفتگوی خود را با یک چاروادار در باره جوانی از فرنگ برگشته که در سودای نمایندگی در آن منطقه است و همان روزها انتخابات هم بوده، نقل می کند. چاودار که محلی است، خطاب به میرزا حسن می گوید:«آقا این جوان را می‌بینید، امثال اینان ما را وحشی و خویش را متمدّن می‌شمارند، الحال ایستاده می‌شاشد و با این کثافتِ دست و نجاست که فلان محل را مباشرت کرده، خربزه خواهد خورد. پدرش از اعیان کرمانشاه … این پسر یگانه را بهر تحصیل زخارف نه معارف، به لندن فرستاد. پس از ۱۳ سال، دو ماه است، به وطن مراجعت نموده، اکنون به هوای وکالت به سونقور آمده، هر نفری را یک تومان می‌دهد که وی را انتخاب نمایند. شما را به خدا از علوم و معرفت اینان به عالم انسانیت ایراینت چه فایده دارد»؟ میرزا حسن خودش از «اخلاق زشت فرنگیان» که «سوغات» این افراد به وطن آن هم با «تقلید» صرف است، یاد کرده است «ای دو صد لعنت بر این تقلید باد». این که چطور اینان حسن وطن پرستی و دینداری را که دو رکن است از دست می دهند، همزمان خائن وطن و اسلام اند. اینها زبان فرنگی را برای دختربازی در فرنگ یاد گرفته اند و همه چیز خود را به لعبت فرنگ باخته اند «به این واسطه حبّ اسلامیت که هیچ تعصّب ملّیت نیز از دل سیاهش بیرون خواهد شد. تف بر این غیرت، تف بر این حمیّت، تف بر این تحصیل».

این تصویری است که در ذهن یک طلبه جوان از تحصیل جوانان ایرانی در فرنگ وجود دارد. او چاروادار را که این مطالب را از قول او نقل می کند، دعوت به صبر می کند و می گوید: «وقتی یک نفر مکاری بی‌علمِ بی‌تربیت، در فکر ترویج دیانت و ترقّی مملکت خویش است، و از اوضاع مأمورین و خرابی متمدّنین حالش دگرگون شده» چطور این جماعت فرنگ رفته و روسای مملکت این مطالب را درک نمی کنند. طبعا در این میانه، بحث وکالت هم هست. مجلسی که از این جماعت درست شود، آیا دولتش شبیه همان «دول مقیده» که از طرف بیگانگان منصوب می شوند، نخواهد بود؟ اینجا مقایسه بین استبداد قدیم و شکل جدید که مشروطه است می پردازد: «فرقی که هست حکمران دولت استبداد، شخص معیّنی است که بَهر ترقّی مملکت خویش مجبور است ملت را آرام، مذهب را رواج دهد، ولی این استبداد را که بر هیئت اشتراط ریخته شده [مشروطه]، امرای بی‌شماریست با آرای مختلفه که به هم چشمی و رقابت یکدیگر وطن عزیز را به باد بیگانه می‌دهند، چنان که هر روزه از قوّه دینی و تعصّب ملّی کاسته می‌شود». این عبارت، آشفتگی های بعد از مشروطه را هم گزارش می کند و ندای آمدن یک مستبد را هم به گوش می رساند.

در اینجا، توضیحی می دهد که پیداست نگران این هست که مبادا کسی تصور کند امر تحصیل در فرنگ، صرفا همین است، لذا، از باب توصیه خطاب به جوان ایرانی تحصیل کرده در فرنگ می گوید: اگر دیوهای فرنگ را در آغوش گرفته ای، لااقل در فکر پیشرفت مملکتت هم باش: «گیرم در آغوش دیوهای فرنگ پرورش یافته‌ای، و رفتار فرشتگان وطن عزیز را از کف باخته‌ای، ولی چون پیشرفت مملکت و ترقّی دولت را در رواج دیانت و نشر احکام شریعت می‌بینی، همی باید شیوه سیاست را پیشه خود سازی، و از در تدبیر به استحکام دیهیم و سریر بپردازی تا کاشانه خویش را به دستیاری بیگانه و خویش برپا کنی، و کشور ویران را به اقدامات صحیحه آباد نمایی». به او می گوید، به فکر استفاده از جوانان هموطنت هم باشد، آنها که آنلاین وطن دارند. به فکر اتحاد با همه مسلمانان هم باش: «اگر شیوه ی اسلامیت را ضمیمه حبّ الوطن قرار دهی، و طریقه مذهبی را وسیله مملکت‌داری نمایی، در آن هنگام صد کرور جعفری با هفتصد کرور مسلمان با تو هم‌آواز می‌گردند، و در نظریات همراز می‌شوند، و از برای اسلامیت با جان و دل در برابر اعدا می‌کوشند».

تفسیر این مطالب این است که فرنگ در پی نابودی ماست و نباید به آن اعتماد کرد: «هنوز کمیسیون اروپایی که بهر اعدام اسلام و اسلامیان تشکیل داده بودند، از یاد نرفته و گستاخی‌های اعاظم وزرای اروپایی را درباره قرآن کریم فراموش ننموده‌ایم. آیا تشکیل این کمیسیون و اعدام اسلامیت بهر چیست؟ این کمیسیون بهر اعدام مملکت عزیز است. این اجتماع بهر نابودی ملت گرامی است که به واسطه قوّت اسلامیت و جامعیّت این کتاب مقدّس تشکیل یافته و برقرار بوده و خواهد بود، وگرنه چند ورق قرآن یا چهار رکعت نماز یا یک ماه روزه ما مسلمانان به استقلال و سلطنت اروپاییان چه ضرر می‌رساند؟ هان بیدار باش! همی‌ خواهند به دست تو و اضمحلال اسلام دولت شش هزار ساله ما را ویران نمایند». این مطالب ربع قرن پیش از کتاب تسخیر تمدن فرنگی شادمان، و بیش از سی و پنج سال پیش از غربزدگی جلال نوشته شده است. وی سپس از تلاش امریکایی ها برای ترویج مسیحیت، به بهانه ایجاد بیمارستان و مراکز درمانی پرداخته و از این که ما در این میانه بازیچه بیگانگان شده ایم، می نالد. سطوری چند هم در باره برگزاری انتخابات آورده و این که چطور کسانی با پرداخت پول، خرید رأی می کردند.

سفر ادامه یافته و آنها وارد گردکان می شوند. پس از ساعاتی راهی شده از گردنه های سخت، باید عبور کنند: «قریه گردکانی را مه پوشیده، ولی باز مانند سیاه چادری نمودار است. حقیقت چشم انداز این جا به غایت باصفاست. از مشاهده این منظره عالی، خستگی را به کلی فراموش نمودم. یاران از عقب رسیده، پیاده رو به راه نهادیم. از آن باد و سرما و ابر و مه اثری نیست. قطعات مینا رنگ لاله‌های رنگارنگ چمن‌های زمرّدین، آب‌های صاف بلورین را با کمال نشاط و انبساط می‌پیماییم».

آنگاه عازم خسروآباد می شوند. این روستا با شماری روستای دیگر متعلق به امیرهمایون است. آنها برای عزاداری در مسجد حاضر می شوند و در کنار امیر همایون هستند. حضرت خدایگانی که همان میرزا علی برادر بزرگ میرزا حسن است، مشغول گفتگو با امیر همایون است و خود میرزا حسن هم مشغول صحبت با برادر کوچک وی. امیر همایون از ستم روسها و عثمانی ها می گوید: «دهاتی که راجع به حقیر است، پانزده مرتبه به غارت رفته، و به آتش بیداد روس‌ها، ارامنه، عساکر ترک، سوخته خاکسترش را به باد داده‌اند. فغان از بیدادهای روس، نه گله گذارند نه رمه، نه از نقد دست کشیدند نه از اثاث دقیقه‌ای از لوازم بربریت فرو نگذاشتند». او می گوید «عساکر ترک» هم که به اصطلاح «برادران دینی» هستند، کمتر از آنها نبودند. او می گوید، وقتی از اینجا عبور می کردند، از مردم به عنوان حیوان سواری استفاده کرده، خود و بارشان را به دوش افراد می گذاشتند تا از گل و لای رد شوند: «عاقبت گروهی از این بیچارگان برگزیده، وسایل حمل و نقل خویش قرار دادند. هر دیوی به گردن موری سوار، هر کدام از رعیت‌های عزیز یکی از آن وحشیان را بر دوش گرفته، از آب و گل عبور می‌داد». بیشتر دهات، نابود شده و مردمی در آنها باقی نمانده است. میرزا حسن ما که می خواهد از ترک های مسلمان حمایت کند، از دادن دست یگانگی با مسلمانان سخن می گوید: «اولا عداوت و بیگانگی زمان پیشین گذشت». «اکنون با تمام یگانگی دست اتحاد به هم داده‌ایم. باید افعال زشت دیرین از جانبین فراموش شود، و به نام اسلامیت و جامعیت قرآن کریم و مکه مکرّمه و باقی اساسیات دینی، در زیر یک بیرق درآییم، شاید خیل کفر و نفاق را از ممالک اسلامی و سلطه اجانب را از خود دور نماییم». ممکن است این مأموران ترک، بد بوده اند، اما «بزرگان آنان حاشا که از این حرکات وحشیانه فرسنگ ها دورند، بلکه اغلب متمدّن مهربان خوش اخلاق پسندیده خوی می‌باشند». توصیه می کند که با جوانان اسلامبول بنشینید تا گفتار من را تصدیق نمایید: «از این گونه وحشیان در هر ملّتی یافت می‌شوند، نباید به واسطه چندین نفر هتّاک عموم را بی‌باک خواند». شب در وقت خواب، می گوید که یکسره در فکر این مسائل است این که «تمام فکر و خیالم در بدبختی قوم نجیب و ملّت عزیز است که هماره لگدکوب خیل بیگانه و دچار لطمات بی‌باکانه‌ایم. گاهی روسیان معبد ما را بمباردمان کنند، و روحانی ما را در اعز ایام به دار کشند؛ اکنون دچار پولتیکات بی‌رحمانه همسایگان و تقلّبات پروتیانیم!، آنان به غارتگری ثروت و مملکت مشغول، اینان بهر ربودن آیین و مذهب در کارند. بدتر از همه برادران اسلامی ما از تدبیرات بیگانه غافل، دست از نفاق و لجاج نکشیده‌اند، بلکه هماره به حرکات وحشیانه آبروی دولت و ملت را می‌برند. هر جا می‌گذری، صیحه ی اتفاق اسلام همه آفاق را فرا گرفته افسوس نتیجه از برای هیچ یک حاصل نیست».

در این جا، گذارش به یک قاضی سنی می افتد، با او گفتگویی دارد و موضوع صحت اتحاد مسلمانان است. قاضی نگران از بین رفتن دولت عثمانی است و کل جریان اتحاد مسلمانان نیز هدفش نجات همان دولت است: «امروز یا فردا استقلال هفتصد ساله عثمانیان خواهد رفت، بیگانگان دندان طمع را با کمال اشتها به فرو بردن مکه مکرّمه، و مدینه منوّره تیز نموده، عتبات عالیات در زیر سلطه انگلیس است، سوریه و فلسطین لگدکوب خیل اروپاییان است، قطعات اسلامی آفریقا را بیگانه تصرّف نموده، اتفاق دینی مرهم این همه دردهاست».

هر دو به ضرورت آن باور دارند، اما میرزا حسن، به او می گوید اتحاد شرایطی دارد: «من نفهمیدم شما اتفاق دینی به چه معنا می‌گویید»؟ قاضی می گوید «من همین را می‌دانم که اوّل شرط اتفاق اسلام باید نماینده یکی باشد، و مابه الاختلاف از میان برداشته شود». میرزا حسن می گوید: در این اتحاد، اولا باید روشن کرد دقیقا نماینده هر دو گروه کیست و ثانیا این که چه کسی از این دو باید رئیس باشد، چون بدون ریاست، کاری از پیش نمی رود. در حال حاضر، ریاست های اسلامی مختلفی هست: «نخست ریاست‌های اسلامی را یک یک بشماریم، دولت علیه ایران، دولت علیه حالیه ترک، امیری افغان، امیری عراق عرب، امیری ترکستان، امیری نجد، امیری شام، شرافت مکه مکرّمه و مدینه منوّره، خدیوی مصر، راجه گی دکن، ریاست مراکش، کویت، مسقط، یمن، بحرین، قفقاز، تونس، الجزایر، طرابلس و سایر ریاسات غیر معروفه» اول نماینده را روشن کنیم. «هر کدام اقدم اقوی مرتب متمدّن استقلالش محکم‌تر است، باید نماینده تمام گردد». قاضی حس می کند میرزا نظرش به دولت ایران است. می گوید: قبول. شرط دیگر چه هست؟ میرزا حسن بحث «خلافت و امامت» را مطرح می کند. بهتر است ما به الاختلاف را کنار بگذاریم و ما به الاتحاد را بچسبیم. این هم چیزی جز امامت امام علی نیست که هر دو گروه بر آن متفق اند. احتیاج به گفتن نداریم، معلوم است کدام یک از اینان جامع صفات مذکوره است. نمی‌گویم باید همگی یک دولت شوند نه خیر، مانند یک دولت شوند، یعنی در امور کلیه با وی مشورت نموده، نزد بیگانگانش نماینده خوانند».

بنابر نظر میرزا حسن، اولا باید شاه ایران نماینده باشد ،بعد هم سنی ها، خلافت خلفای ثلاثه را کنار بگذارند! این نظری بود که حتی نادر شاه هم با آن قدرتش آن را نمی گفت و به همین مقدار بسنده کرده بود که امام جعفر صادق (ع) را در کنار چهار امام مذهب سنی، پنجمین بدانند، اما باز هم سنی ها نپذیرفتند.

سفر ادامه می یابد. در اینجا حکایتی مفصل از یک جوان کرد نقل می کند که همزمان سیاسی و عشقی است. از جدش یاد می کند که عاشق دختر عمویش بوده، اما برخلاف دیگر کردها، شیعه شده بوده است. بعد از فوت پدرش، عمو از به ازدواج درآوردن دخترش با او استنکاف می کند. منازعاتی در می گیرد و پسر موفق به بردن دختر به خانه خود می شود. متن نویسنده به سبک و سیاق ادبی خود اوست که ادیبانه در حد معلومات وی نوشته شده است. وی که شاعر هم هست، اشعاری از خویش را در این میانه آورده و سعی کرده این حکایت را عاشقانه بنویسد، هرچند از آوردن آن اهداف مذهبی و قومی هم دارد. ادامه داستان این که این جوان با عمو به منازعه برخاسته، جنگ نمایانی می شود و عاقبت با کشتن مخالفان، و ازدواج با دختر محبوبش، ریاست طایفه را در دست می گیرد. این ادامه دارد تا شورش عبیدالله کرد پیش می آید. بار دیگر، کردان طایفه وی اصرار می کنند تا او با عبیدالله کرد همراهی کند، اما او که خود را مقید به دفاع از وطن خود ایران می داند، همکاری با عبید الله کرد را نمی پذیرد. این بار هم درگیر با مخالفان می شود، از همسرش پریزاد برای همیشه خدا حافظی کرده عازم جنگ با دشمنانش می شود،و به رغم کشتن شماری از آنان، خود کشته می شود. در واقع، او هم مدافع وطن است و هم مدافع مذهبش تشیع. آن جوان می گوید که من نواده او هستم. در اینجا میرزا حسن می گوید:«حقیقت، سوزناکی این حکایت بیش از حلاوتش بود. همی باید کسی که خود را ایرانی داند در وطن پرستی و دین‌داری مانند سنجاب بر دل اغیار تیر و شهاب گردد، ولی کی؟ کجا؟ کدام ؟…. آه اشخاصی را از امنای مملکت می‌شناسم که وطن عزیز و آیین محترم را به ده منات یا بیست روپی همسایگان می‌فروشند، نمی‌دانم از کیست این گونه خائنان امنای مملکت می‌گردند»؟ و بدین ترتیب نتایج خود را از این حکایت می گیرد، این که امروز کسی دلسوز وطن نیست. بیشترین مردم کسانی هستند که «از باده غفلت و غرور مست و مخمور، و از نکته شرف و حسّ بزرگی فرسنگ‌ها دورند. نه تعصّب دیانت نه غیرت ملیت غافل، از این که رگ و ریشه مملکت عزیز در کف پولیتیکات اغیار است، هر یک به رأی خود مستقل و در افعال مستبد است. امروز یا فرداست استقلال شش هزار ساله ما… باقی به عهده شما زبانم از بیانش لال باد… در آن هنگام همگی از غنی و فقیر مانند ایتام صغیر نه دلدار نه دستگیره، آه سخن کوتاه که مستمع از شنیدن تباه گردد».

میرزا حسن، نگران است که همه به جان هم افتاده، یکی دیگری را کافر می خواند، دیگری را سفیه می داند و میان همه تفرقه و تشتت است. تعارض دولت و دین، به نظر وی مشکلی است که باید حل شود زیرا «دولت و دیانت هر دو توأمند، هیچ کدام را بی‌جفت خود استقلالی نیست».

مقصد بعدی قره بلاق است که توقفی در آن دارند و حکایتی غریب از نزاعش با شخصی که منجر به زدوخورد میان آنها می شود. بعد هم عزاداری در یک روستایی که مردم آن اهل سنت هستند: «اغلب اهالی ده از جماعت سنّت‌اند، ولی از آن جایی که وقعه دلسوز کربلا در دل هر مسلمان بلکه هر کافر تأثیری عظیم دارد، این یک مشت فقیر دهاتی که جز نامی از اسلام چیزی ادراک نمی‌کنند، دور هم جمع کمر همدیگر را گرفته همه ذکرشان حسن شهید، حسین شهید، حسن مظلوم، حسین مظلوم است. قریب دو ساعت سینه زده در می‌خوردند. الحق ماتمداری این چند کس سخت‌تر از شهرهای بزرگ بر دل‌ها مؤثر بود؛ چه غربت و بی‌کسی آن امام غریب را مجسّم می‌نمودند. اغلب سکنه این اطراف به واسطه کثرت تردد زوّار و مسافرین اثنی عشری به مرور زمان مذهب تشیّع اختیار نموده‌اند،  باقی نیز در تعداد شیعیان به شمار می‌روند».

مقصد بعدی، تیکان تپه تا همان تکاب است. کاروانشان در آنجا مورد استقبال قرار می گیرند. در مسجد، یک نزاع طولانی بر سر تعیین قبله مسجد تازه ساخت با کسی که آن را طراحی کرده  دارند. میرزا حسن که جغرافی و نجوم جدید در مدرسه حسینی کربلا خوانده، قبله محراب مسجد را نادرست می داند. در این باره بحثی طولانی با کسی که آن را طراحی کرده دارد و به او ثابت می کند که اشتباه کرده است. این بحث نشان می دهد که او علاقه به مباحث جدید علمی هم دارد، نکته ای که بارها در این سفرنامه می خواهد اثبات کند: «قواعد نجوم بیان می‌کنند بر این که محراب مسجد عالی تیکان تپّه را به تمام جنوب ساخته‌اند، در صورتی که تقریباً بیست و پنج درجه به طرف مغرب انحراف دارد، و تا به این درجه انحراف در نماز معاف نیست». بحث طولانی است و در نهایت می گوید: «قصّه مکالمات جناب مدیر را نخواستم درج نمایم، ولی از آن جایی که مبحث پرفایده‌ایست، درج کردم. از این جهت است که نام جناب مدیر را بیان ننموده‌ام».

سفر ادامه می یابد. آنها به صائن قلعه می رسند و از غارتی که این شهر توسط اسماعیل آقا شده یاد می شود که چه آسیبی به این بخش زده است: «این شهر معتبر که مرکز تجارت اغلب کردستان است، پس از یاغی‌گری اسماعیل آقا پاک ویران گشت. چهل شبانه روز اهالی از بیم جور آن یاغی بیداد اماکن خود را خالی نهاده به اطراف پراکنده شدند. در این مدّت کسانش تمام هست و نیست شهر را با کمال اطمینان به غارت بردند». کم کم به بناب نزدیک می شوند و مردم به پیشواز آنان می آیند. در اینجا، از علما و برجستگان این مناطق اطلاعات خوبی بدست می دهد که برای شناخت علمای منطقه در این زمان، سودمند است.  مریدان این خانواده «جماعت احقاقی» در این مناطق فراوانند و از روی دلدادگی، استقبال شایانی می کنند. اهالی شهرهایی چون «شیرمین، دستگرد، گاوگان، دهخوارقان، ممغان، خسروشاه، و اماکن دیگر که در اثنای راه‌اند، اغلب از محبّان و مقلّدین حضرت والد ـ ادام الله ظله العالی ـ می‌باشند». والد ماجد، که همان میرزا موسی است، در تمام این شهرها نمایندگانی دارند که پیشواز آمده و پذیرای آنان هستند.

وی در اینجا، به نکته ای توجه می کند، و آن نفوذ روحانیون در میان مردم است. ماهیت این نفوذ چیست، تا کی دوام خواهد داشت، چه بهره ای می توان از آن برد، چه اتهاماتی به روحانیون متنفذ شهرها وارد می شود و مسائلی از این دست که خود یک نکته قابل تامل است و او سعی می کند در این باره مطالبی بیان کند. اصل تقلید و رابطه مقلد و مجتهد که ممتاز است و به قول وی «الحق آنلاین و اخلاص، مقلّد بالنسبه به مجتهد خویش ربط به هیچ عالمی ندارد». نتیجه آن نوعی جانفشانی و محبت است که در جای دیگری یافت نمی شود. تشریفات مشابه، از روی ترس یا شهرت است، اما اینجا از روی محبت است. به گفته وی «در هر ملت به ویژه ملت ایران، اوامر علما و روحانیان از سایر امرا نفوذش بیش، بلکه فرموده ایشان بالطوع و الرغبه به مقام قبول و امتثال می‌رسد». با استفاده از این موقعیت، علما باید «در ترقّی ملت و دیانت بیش از سایر حکّام بکوشد، چرا که منافع و نتایج همّت و تصمیماتش از کافّه ی آنان فزون‌تر می‌باشد». چنان نباید برای این ریاست ظاهره اهمیت قائل شده «از سیاست و ترقّی برادران اسلامی فرسنگ‌ها دور» بمانند. بدین  ترتیب او در اندیشه این است که از این نفوذ استفاده بهینه ای شده و صرفا به «بیان چندین مسئله شرعی آن هم با تمام خودپسندی» بسنده نشود. روحانیت باید «امین کافّه ی ملت، حافظ ناموس شریعت، کاردان، نکته سنج، پسندیده خوی، رؤوف، مهربان، عطوف خوش زبان، آیین پرور، عدالت گستر، راهدان و رهبر، عامل پرثمر بوده، هماره همّتش در ترقّی نوع و آسودگی همجنسان همکیشان معطوف باشد؛ بلکه در ظاهر و باطن بر وفق گمان عامی ساده‌لوح که درباره وی اعتقاد نموده، مشی و اعمال فرماید، وگرنه گذشته از شقاوت و خذلان اخروی، نظر به وجدان، خائن، پست فطرت دزد، چپاول، راهزن، بلکه نخستین بی‌شرف و پست‌ترین مخلوقات به شمار می‌رود».

اینها علاقه او را به اهمیت نقش روحانیت امور دنیوی و تمدنی نشان می دهد. آنان باید «ملت نجیب را به مدارج عالیه انسانیت و مراتب سامیه مدنیت» کمک کنند. این شرایط، با دورس قدیمی و طلبگی بدست نمی آید، بلکه باید از علوم جدید هم بهره مند باشند: «لازم نیست فلان آقا هفتاد معمّم دور خود جمع نموده تا نفس واپسین به تعلیم چندین دروس متعارفه جامد گردد، بلکه مشتی از آنان را علوم متنوّع جدیده و السنه بیگانگان آموخته در ردّ ادیان خارجه با غارتگران آیین اسلامی به لغت و لهجه خود آنان بکوشند. از بودن ده یا بیست هزار طلبه یا مجتهد در محلّ فلانی که بعدها به ده کوره خود قناعت خواهند کرد، ابداً به عالم اسلامیت نفع نمایانی حاصل نیست».

این سالها، روی یادگیری زبان های خارجی توسط علما، به قصد تبلیغ اسلام، خیلی تأکید می شد. اخباری می آمد که اسلام در امریکا یا اروپا یا افریقا در حال گسترش است و فکر این بود که اگر یک طلبه زبان خارجی بداند، می تواند نقش مهمی داشته باشد. میرزا حسن می گوید اگر طلبه زبان خارجی بداند و «در آمریکا به تبلیغ دیانت اسلامی همّت گمارند، شوکت ملّیت و عظمت روحانیّت هر دم مضاعف می‌گردد، و به جای دیانت پروت، کاتولیک، ارتدوکس و… و بی‌دینی بابی و بهایی و … که همه آن‌ها فقط از روی بی‌اساسی است، آیین شریف اسلام رواج خواهد گرفت». او خودش بعدها در جایگاه رئیس شیخیه احقاقی قرار  صرفا به کارهای دینی پرداخت، اما آن وقت که جوان بود، نظرش این بود که «شارع مقدس ما را تنها به تحصیل فقه و اصول و احکام شرعیه مجبور نفرموده، بلکه به طور عموم این علوم را برای دانستن احکام و تکلیف وی واسطه و مقدمات قرار داده، چنان که به جهت بُعد زمان از صاحب شریعت هر لحظه استنباط تکالیف دشوار، و اغلب اوقات محتاج به اجتهاد می‌شویم، چرا باید عمر عزیز را فقط در این صرف نموده، از ایراد و اشکالات بیگانگان عاجز آییم». وی درست مثل اصلاحی ها می گفت: «شما را به خدا مبحث مقدّمه واجب یا اجتماع امر و نهی یا تعریف یا بحث در موضوع علم اصول که سال و ماه در وی زحمت می‌کشیم، در برابر اعتراضات اجانب یا ترقّیات ذوات خودمان، مثمر کدام ثمره ایست، اگر هر آینه نیمه آن مدت را در وساوس طبیعیان یا دسایس مسیحیان صرف نموده، السنه ی معترضین راکوتاه کنیم، چقدر به عالم انسانیت خدمت و شارع مقدس(ص) را از خود خشنود ساخته‌ایم.»

موضع انتقادی وی به روحانیت تا آنجا بالا می رود که می گوید: «اگر بزرگی و انسانیت و شرف در تقلید صوری و کثرت مریدان است، دالای لاما رییس روحانی قاطبه بوداییان که در شهر لاسای چین می‌باشد، العیاذ بالله بزرگی وی بیش از مرکزیت ماست، به واسطه این که اگر ما یک کرور یا بیست یا چهل کرور مرید داشته باشیم، تعداد مریدان دالای لاما قریب چهارصد میلیون است. آیا ما بین شرافت ظاهری ما و آنان فرق می‌توانید؟ خیر، به جز شرافت باطنی که توأم و لازمه حقیقت است زیادتی نداریم. آقایان! مقصود و نتیجه مقدّمات این است که نباید بر این شرف باطنی قناعت نموده، در گوشه‌ای مشغول خوشگذرانی یا لاقیدی بوده باشیم؛ شرف و بزرگی ما در آن است که نخست انجمن روحانی یا مجلس شورای علمی تشکیل داده، سپس به تمام ملل و مذاهب در کافّه  انظار اخطار نماییم بر این که روحانیان اسلام در محلّ فلانی حاضرند حقیقت کیش محمدی(ص) را بر قاطبه ی ادیان و رفع اشکالات اجانب نموده، بطلان سایر مذاهب را اثبات نمایند. در آن هنگام می‌توانیم خویش را اعلم دانسته بر دیگران افتخار نماییم». چنان که اشاره شد، امر «تبلیغ» و فراگرفتن روش های نوین، برای او خیلی مهم بوده و این در گفتمان اصلاحی روحانیون تا چند دهه بعد از آن هم مهم بود و در باره آن می نوشتند. وی چندین پیشنهاد مشخص برای اصلاح وضع روحانیت دارد، به گونه ای که هم وضع علمی بهتر شود، هم تبلیغی و هم مالی که در این زمینه، اتهامات مشخصی هم متوجه روحانیت بوده است. این نکات که باید رعایت شود اینهاست: «اوّل اتفاق کافّه ی علما و روحانیان، دوم تشکیل مجلس و کمیسیون علمی به هر دو کار، یکی ردّ اعتراضات بیگانه و ترتیب برخی اساسیاتی که سبب ترقّی اسلام باشد. دیگر حکم و فتوی در وجوب یا حرمت امور کلیه‌ای که راجع به قاطبه افراد مسلمانان است که هر دو پس از مشورت به اتفاق آرای کافّه ی علما وقوع یابد. سوم ترتیب یک صندوق «مخزن» که تمام حقوق با واردات شرعیه در وی محفوظ بوده، به نظارت و صواب دید نمایندگان روحانی در مصالح مسلمین صرف شود، چنان که شارع مقدس اعمال می‌فرمودند. چهارم تأسیس دارالعلوم اجنبیه، مدرسه‌ای که علوم و ادیان و قوانین ملل و مذاهب خارج تدریس شود تا با کمال بصیرت به زبان خودشان در ردّ و ابطالشان بکوشیم. پنجم اتفاق در رهانیدن برادران دهاتیان که در مسلمانی و ملّیت با ما شریک‌اند از چنگ ستم حاکمان جور، و ملّایان نادان ظالم که به انواع خیل جزیی ثروتشان را به غارت برده، دچار لطمات بی‌رحمانه خود نموده، به حدّی حرکات وحشیانه این ملّا نمایان، آبروی اسلام را برده» است.

این ها در واقع، بازتاب انتقادهایی است که پیش از مشروطه و بویژه پس از آن از روحانیون می شد. او در این زمینه، توصیه می کند که بهتر است از تجربه آنچه بر سر روحانیون مسیحی در اروپا آمده درس بگیریم. نفوذ آنها در قرون وسطی بیش از ما بود، اما همگی از دست رفت: «قوه ظاهریه ما از علما و کشیشان نصارا بیش نیست، تاریخ آنان را خوانده، برای خود سرمشق قرار دهیم. احکامشان در اروپا از اوامر ما انفذ بود. هر حکمرانی را می‌خواستند عزل می‌نمودند، و بر هر کس رأیشان قرار می‌گرفت، کافر می‌گفتند. اکنون همگی ذلیل دولتیان و حکمشان بر اَدنی رعیّت جاری نیست. پس از چندی خدای نکرده مانند آنان بیچاره و بی‌جان خواهیم ماند. علاج واقعه پیش از وقوع باید کرد». او می گوید، البته الان اوضاع خوب است، اما اندکی اهمال و تنبلی همه چیز را خراب خواهد کرد:« هرگاه به این گونه اهمال ورزیم، و بر این وتیره رفتار نماییم، و ایّام عزیز خود را به غفلت و تنبلی بگذرانیم، علاوه بر این که عندالله مؤاخَذ و نزد پیغمبر و امامان شرمسار خواهیم گشت، رفته رفته کیش و کشور ضعیف، دولت و ملت ناتوان، کم کم بیگانگان، سلطه و اقتدار کامل در وطن عزیز پیدا کرده، در اضمحلال سلطنت ساسانی و شریعت محمدی با جدّیت تمام خواهند کوشید». معلوم نیست، مشکل روحانیت است یا دشمنان خارجی یا استفاده آنها از شرایط بد.

پیش از این همه اشاره کردیم که ذهن یک اصلاح گر در این دوره، تحت تاثیر نگاه های مختلفی که به مساله عقب ماندگی، مشکل روحانیت، قدرت خارجی ها، تجدید و نوگرایی و مسائل دیگر هست، دایما سبب می شود تا دیدگاه های متعارضی مطرح شده و از این شاخه به آن شاخه بروند. وی نگران از بین رفتن مظاهر دینی است، اتفاقی که در دوره رضا شاه کم و بیش افتاد: «در آن هنگام ای عالم غیرتمند و ای روحانی ارجمند، ای ایرانی باوجدان، و ای حساس مسلمان، اجتماعات شما را از میان برمی‌دارند، پنج نفر ایرانی و یا مسلمان را در یک جا جمع نمی‌گذارند. آن وقت نماز جماعت را در خواب هم نمی‌بینید. مجلس عزای ابی عبدالله الحسین(ع) از ترس در خاطر نیز خطور نمی‌کند؛ مجالس و محافل علمی بلکه مدارس جدیده و مکاتب قدیمه از بین خواهد رفت. اگر هر آینه رحمی کرده به اجتماع ده نفر اجازه دهند، بیست کس بر آن‌ها مأمور و قراول قرار می‌نهند. هر حکمی را که ما در ابتدای اسلام و قوت اسلامیان بر آن‌ها جاری می‌ساختیم، پس از این خدای نکرده اضعاف وی را بر سر ما نیارند بر اولاد و احفاد ما خواهند آورد». وی نگران است که حرفهایی که می زند، کسانی برداشت کنند که او هم ریگی به کفشش دارد: «عَلِم الله، آن چه را که عرض می‌کنم فقط از راه طرفداری روحانیت و اسلام پرستی است. از آن جایی که این نکته مرکوز اذهان اغلب عوام است، نخواستم غیر از همجنس روحانیان را مذکری باشد». نهایت می گوید می داند که این قبیل حرفها هم مشت بر سندان کوفتن است.

سفر به ممقان و روستای میلان و چندین قریه دیگر ادامه می یابد. در  این شهر هم جمعیت زیادی به استقبال می آیند: «از ازدحام نفوس و کثرت سواره و پیاده، گرد و غبار عالم ما را فرا گرفته» است. اهالی این شهرها، از وابستگان به جریان شیخی معتدل آذربایجان، از خواندن حجت الاسلام ممقانی و پدر مولف ما میرزا موسی و برادرش میرزا علی هستند که در این سفر آقای  سفر یا حضرت خدایگانی آنان است: «حضرت خدایگانی هر کدام را به کلمات روحانی می‌نوازند».  و اما مقر اصلی این خاندان یا همان «عائله جلیله» شهر اسکو است، که وارد آن می شوند. «هنگام ظهر روز ۲۲ ماه محرّم است، وارد قصبه ی مبارکه ی محترمه شدیم. جماعت نسوان بر سر بام‌ها ازدحام نموده، شادان، دعاگویان، گروهی از شدّت آنلاین گریان. در برابر دولت سرای شرف از اسب فرود آمدیم. به مصاحبت آقا علما و بزرگان وارد گشته، در اطاق‌های عالی هر کدام طرفی قرار گرفت تا غروب آفتاب ازدحام و تردد برقرار؛ پس از آن نیز به همان قسم آینده و رونده در ازدیاد است».

نویسنده برنامه روزانه دیدارها را به اختصار نوشته است که اطلاعاتی در باره اشخاص و رسوم هم دارد. با این حال، سعی می کند زیاده از حد وارد جزئیات نشود: «حالت فرح و انبساط از جبین محبّین پیداست. اگر بیانات عالیه ایشان را نگاشتن خواهم، از وضع سفرنامه خارج می‌شوم». این اختصار به گونه ای است که در طول ۵۴ روز که از رسیدن آنها (۱۶ ربیع الثانی) به اسکو گذشته، جز چند صفحه مطلبی نوشته نشده است.

یکی از گفتگوها، در باره جز و مد دریاست که کسی از وی سوال می کند، و این به دلیل اطلاعات جغرافیایی و نجومی اوست و وی شرحی در این باره می دهد: «شب ۱۹ باب حضرت عالم فاضل آقای میرعبدالمحمد آقا مجد الاسلام که از علوم قدیمه و جدیده بهره کاملی را دارایند، صحبت از طبیعیات شد تا ذکر مد و جزر بحار یا ارتفاع و انخفاض دریا به میان آمد». توضیحات نشان می دهد که از آنچه علمای طبیعی عصر جدید می گویند، آگاه است. نکته جالب، این است که توجه دارد این مطالب، با آنچه در روایات به آن اشاره شد، منافات دارد و به همین دلیل، وجه جمعی برای آن می یابد: «از بیانات فوق لازم نمی‌آید که اخبار ائمه اطهار(ع) را تکذیب نماییم، بر این که ملکی موکّل بحار است. هرگاه پای خود را به دریا فرو برد، احداث مد، هرگاه از وی بر کشد، جزر حاصل می‌شود، به واسطه این که ملک، همان قمر است که مؤثر اصلی می‌باشد، و هر مخلوقی از کون و مکان زمین و آسمان، مِلک ایزد مهربان است، چنان که مخصوصاً در اخبار درباره شمس و قمر ملک اطلاق شده، پای ملک همان قوّه جاذبه است که فرو بردن وی به دریا محاذات و اخراجش گذشتن از محاذات دریاست، و در تأویل منافات نیست؛ چرا که ائمه ما(ع) چنان که حکیم ادیان بوده‌اند، حکیم ابدان و عقول نیز می‌باشند. فرمایشات ایشان طوریست که در هر زمان هر کس به مرتبه ادراک خود به معنایش پی می‌برد، و در آن زمان جماعت عرب چندان ادراک نداشتند که چگونگی کهربا، مغناطیس یا قوّه جاذبه را بهر آنان بیان فرمایند، بلکه به مقدار استعداد سائل جواب می‌دادند». وی می گوید کتابی دارد که این مطالب را با تفصیل در آنها آورده است. «تفصیل مد و جزر و منافع و خصوصیات و جمع بین فرمایشات پیشوایان ما(ع) در کتاب الدرر الغالبات فی توضیح المشکلات که از تصنیفات این ناچیز است به تفصیل بنگاشته‌ام  که این مختصر گنجایش آن بیان را ندارد». متاسفانه از این کتاب، اثری نیافتیم.

در ۲۱ ماه ربیع الاول سال ۱۳۴۲ از اسکو عازم تبریز می شوند و نویسنده، شرحی در باره اسکو، پایگاه سنتی شیخی های احقاقی بدست می دهد. «واقع در جنوب غربی شهر تبریز به غیر از سمت غربی هر سو به اقسام جبال محاط است. قبل از واقعه قحطی و مرض، چنان که می‌گویند، قریب پانزده هزار نفوس داشته، ولی کنون از ده هزار نمی‌گذرد». چنین قریه و شهرک اطراف آن را اسکوچای می نامند، هرچند اداره آنها مستقل است. از آنجا به سردرود رفته و عازم تبریز می شوند. در وقت ورود به این شهر، که همراه با استقبال جمعیت زیادی است که ساعت ها به انتظار آنها هستند، یک راست به سراغ قبرستان برای زیارت قبر شهید میرزا علی ثقة الاسلام می روند:«اینک وارد شهر شدیم. این مرتبه نوبت پیاده‌گان است. از هر سو ازدحام نموده، اظهار اشتیاق می‌نمایند. همه جا خیابان‌های وسیع عمارات عالیه ار طی می‌کنیم. درشکه و سواران همگی ایستاده؛ حضرت خدایگانی پیاده گشتند. آقایان و بزرگان به ایشان ملحق، به قبرستانی وارد شدیم. متعجّبانه استفسار نمودم، معلوم گشت مقبره سید حمزه است. گویا رأی حضرت خدایگانی بر این است که نخست مرقد پاک حضرت حجة المسلمین و لاسلام آقای ثقة الاسلام شهید ـ اعلی الله مقامه ـ را زیارت کرده باشیم. از آن جایی که آن شخص فرزانه و عالم یگانه خدمات شایان و اقدامات نمایان بر قاطبه ایران و ایرانیان نموده، حقّی عظیم بر عالم اسلامیان نهاده‌اند، زیارت و ادای حقوق ظاهره وی را بر استراحت خویش مقدم شمرده‌اند».

پیش از این اشاره کردیم که سه خاندان حجت الاسلام، ثقة الاسلام و خاندان احقاقی، اساسا متحد یکدیگر و شیخیه این دیار و برابر شیخی های کرمان هستند. در میان میزبانان هنوز کسانی از خاندان ثقه الاسلام هستند که آنان را همراهی می کنند.

نویسنده ما افکار جدید روشنفکری هم دارد، روی ثقه الاسلام تأکید ویژه دارد: «همی باید کافّه ی سیاسیون تاریخ سیاست آن دانای ارجمند را زیب نظریات خویش و سرمایه ی ترقّیات آتیه اسلامیت قرار دهند. اهالی آذربایجان بلکه همه ایرانیان را این افتخار بس که همچنانی از دایره ایشان به وجود آمده، بقای وطن و عزّت اسلام را بر حیات خود مقدم، نام نیک بر صفحه روزگار باقی نهاده، در برابر سیاست یا وحشی‌گری‌های روس، فقط تدبیرات آن یگانه مفید افتاد که به اقدامات جدّی وی حفظ نام و ناموس ایرانیان بلکه اسلامیان نموده، چون سدّ سکندر صدمات و ازدحام یاجوج و ماجوج را جلوگیر گشت، و گرنه قطعه آذربایجان در جزو ممالک بیگانه به شمار می‌رفت. جان و مال افکار و افعال ریاست ترکستان همه را در راه اسلام و ایران نهاده، پیشنهادش، فقط ترقّی اسلامیان و رضای ایزد مهربان بود. پس تأسی به حضرت سیدالشهدا(ع) نموده روز عاشورا برای سربلندی اسلامیان بر فراز دار بلند، به واسطه این اقدام مایه حیرت خاص عام گردید. می‌گویند در نفس واپسین که از رشته‌دار بلکه از سلسله گیسوی یار آویزان بود، روی مبارک به سوی مدینه منوّره، پس از شهادت به وحدانیت خدا و نبوّت پیغمبر(ص) و ولایت امامان(ع): یا رسول الله گواه باش که یگانه جان خود را در رضای تو شهید و به قلم خویش، کفر را بر اسلام مسلّط ننمودم، چنان که در فقرات حبل المتین درج شده» است. سپس شعری هم از سروده های خود در باره شهادت ثقه الاسلام آورده که تخلص سلیمی او هم در انتهایش آمده است.

آنان مدتی را به دید و بازدید گذرانده اما می خواهند پیش از زمستان عازم مشهد شده در راه گرفتار برف و بوران نشوند. ابتدا «نظر مبارک بندگان حضرت خدایگانی بر این بود کز طریق قفقاز به طرف مقصود رهسپار گردیم؛ ولی به واسطه بی‌نظمی و اغتشاش روسیه از این اقدام منصرف گشتند. اکنون از ترس این که قافلان کوه را برف و یخ پوشیده مانع از عبور می‌گردد، قرار بر این شد هفتم ربیع الثانی حرکت نماییم». در اینجا باز در همراهی با دیگران، سعی می کند نقطه نظراتی از خود «در باب ترقی اسلام» بیان کند، اما عبارات همراه با نقطه چین و مبهم است و در آخر می گوید در مجلدات بعدی سفرنامه از همه این موارد کشف حجاب خواهد کرد.

سفر ادامه می یابد و آنها در میان راه، به یوسف آباد، ناصریه، قره چمن، و شب چهارم را در ترکمان چای هستند. همین نام کافی است که او باز به یاد بدبختی های ایران بیفتد: «آه! چه ترکمان، چه ترکمان! یادآور احوال پیشین مهیّج احزان دیرین، تاریخ بدبختی ایران، چه ترکمان!».اما از ذکر توضیحات خودداری کرده در منزلی که توقف می کنند، شاهد است کسانی جمع شده و «علی خان» برای آنان «کتاب امیر ارسلان رومی» را می خواند. وی از این کار ناراحت شده و از این که آنها سراغ بحث های جدی تری نمی روند، ناراحت می شود: «دیگران با کمال خوشوقتی سراپا گوش، از استماع جعلیات بی‌نهایت در وجدند. افسوس که هنوز ایرانیان بلکه اسلامیان بیچاره از زخاریف و کذبیاتی که مُضیّع اوقات و مانع ترقّیات ایشان است دست نکشیده، مزید علّت و بینوایی گشته». او توضیحاتی می دهد که نشانگر آن است که خودش این کتاب را خوانده، اما آنها را لاطائلات می داند. جمع حاضران به مطالب او گوش می دهند که می خواهد راجع به «لعبت ساسان» یا همین مملکت ایران و بدبختی هایش برایشان توضیح دهد. قدری با عبارات ادبی و اشعاری از خود و دیگران، مطالبی در قالب وصف این معشوق بدبخت و پریشان می گوید. به میانه می رسند، و باز در راه برای همراهان از «تاریخ ایران و اخبار ائمّه معصومین(ع) که ممدّ ترقّی افکار و مساعد غیرت و شعار اسلام و ایران است شروع نمودم، و تا طهران ناچار این روش را شیوه خود ساختم تا برادران اسلامی خود را از این گونه لاطائلات باز دارم».

صفحاتی طولانی از این سفرنامه، به گزارش منازعه دو طلبه یکی شیخی و دیگری متشرعی در مدرسه ای در زنجان اختصاص دارد. پیداست که اینها بعدا، بازنویسی شده، چون مطالبی مستند از برخی از آثار کریمخان کرمانی در آنهاست که گویی قصد نقد آنها از زبان این دو طلبه بوده است. اینها که یکی شاگرد و دیگری استاد بوده، تازه متوجه می شوند که یکی شیخی و دیگری متشرعی است و به جان هم می افتند. میرزا حسن، آنها را به آرامش و بحث با یکدیگر می خواند که در پایان با یکدیگر مصالحه می کنند. استاد که متشرعی است، گویی تصور می کرده این شیخی از نوع کرمانی ها با عقایدی است که از نظر او نادرست است، اما ضمن بحث روشن می شود، که این استاد و طلبه، در واقع ناقد حاج محمد کریمخان و آثار اویند، موضعی که با علائق مولف ما هم هماهنگ است. در این جا فرصت مغتنم شمرده شده و انتقاداتی از عقاید شیخیه کرمان ارائه شده است. بعدها، کتابچه ای با عنوان ازالة الغی در رد همین گفتگو، از طرف شیخی های علاقه مند به حاج محمد کریمخان اما مقیم آذربایجان، انتشار یافت. فارغ از این مطالب، ادبیات جای در این حکایت، نشانگر نوعی از منازعات تند مذهبی آن زمان در آذربایجان است. یکی دیگری را شیخی می خواند و دیگری او را ناصبی. جالب است که جوان شیخی هم، زبالنش الکن بوده، و نویسنده در گزارش صحبت های او، این جنبه را هم انعکاس می دهد: «سیف علی: خ خ خیر من نامی بر خود ننهاده‌ام، جعفری و اثناعشری هستم، اینان ما را شیخی می‌خوانند، و خویش را متشرعی». بالاخره با هم صلح می کنند، چون معلوم می شود این طلبه شیخی، آن طور که استادش تصور می کرده، آراء بدی را که او از آثار حاج محمد کریمخان نقل کرده، باور ندارد. نویسنده ما، رنگ اصلاحی دارد و از وضعیت تکفیری میان آنها ناراحت است. به سیف علی می گوید: «خوب آسیف علی! اسلام اکنون در برابر کفر از قیاس افزون ضعیف و ناتوان است، به جای این که انسانی از چوب و سنگ تراشیده، نام اسلام بر وی نهی، هزاران مسلمان از دایره‌اش خارج می‌نمایی. میان ما و ایشان پیغمبر(ص) و امامان(ع) جهت جامعه و مرکز اتفاق است، ولی کفّار یا مشرکین را به هیچ وجه طرف جامعه‌ای نیست. همی باید به اتفاق به دفعشان بکوشیم. این گونه فروعات که مسلِم را از دایره اسلام خارج نمی‌کند، مگر با جماعت سنّت کم در فروع اختلاف داریم، آنان را از اینان فرض کن، حال که چندان رسمی از اسلام باقی نیست، اقلاً در حفظ نام باید کوشید برادر». با این حال، باز در ادامه، عباراتی از حاج محمد کریمخان نقل و نقد شده و تأکید می شود آنچه او به شیخ احمد احسایی نسبت می دهد نادرست است.

نویسنده با همراهان، از زنجان حرکت، کرده و به تهران می آیند. جوان طلبه ۲۲ ساله ای که در کربلا بزرگ شده، و یا در اسکو بوده، حالا یک مرتبه وضع تهران را با اوضاع رو به تجدد آن در سال ۱۳۰۲ ش می بیند، و سخت یکه می خورد. بی حجابی آغاز شده بوده، و بسیاری از مردان هم دیگر به مدل قدیم لباس نمی پوشیدند. یکی از مهم ترین نگرانی ها او، فرنگی مآبی بوده و حالا فکر می کند، نه وارد تهران، بلکه وارد پاریس شده است. از یک طرف فرنگی مآبی است و از طرف دیگر کهنگی شهر. اگر اینجا پاریس است، چرا کارخانه های بزرگ و قطارها و بناهای زیبا ندارد، اگر تهران است، پس ناموس اسلامی و دیانتش کجاست: ««ای وای این چه وضعیست که مشاهده می‌شود؟ آیا این جا کجاست؟ ما به کدام نقطه عالم وارد شده‌ایم؟ آیا این محل مملکت اسلام است یا قطعه ی فرنگ؟ آی مشهدی اسماعیل شاید راه گم کرده به جای طهران وارد پاریس شده‌ای. نه نه، اگر مملکت اروپا و شهر پاریس است پس کو راه آهن فراوانش، کو خیابان‌های بی‌پایانش، عمارات و ابنیه عالیه‌اش کو، بازارهای بار و نقش کجاست. چرا سوت فابریک‌ها شنیده نمی‌شود؟ چرا گاری‌های گهربار دیده نمی‌شود؟ ازدحام نفوسش کجا رفته؟ آبادی و قشنگی‌اش چرا نابود گشته؟ شاید توپ‌های جرمن بوم‌های زبلینش خراب ساخته، بلکه پولتیکات همسایه غربی وی به این حالت زارش انداخته؟ خیر خیر مملکت ایران و دارالسلطنه طهران است. پس کو آن ناموس اسلامی؟ کو دیانت ایرانی؟ چرا قوانین اسلامی متروک گشته؟ ز چه رو مسلمانان خوی بیگانه گرفته‌اند؟ به جای احکام عقل کل ص ع قوانین لنین و بیسمارک چیست؟ به جای شمع کافوری چراغ نفت چرا می‌سوزد. پرده ی مخدّرات چرا دریده؟ بساط ناموس چرا برچیده؟ «این که می‌بینم به بیداریست یارب یا به خواب».

در میان همه این مسائل، بحث بی عفتی و بی ناموسی و بی چادری از همه مهم است، این که کسانی تصور کرده اند، پیشرفت به برداشتن حجاب است. «ای مادر مهربان، گمان ندارم بی‌حجابی را خود پسندیده باشی. شاید تحریک پسران بی‌غیرت بی‌شرف و دوشیزگان بی‌ناموس تو است، به گمان این که بی‌حجابی و پرده‌دری سبب ترقّی و مایه تحصیل معرفت است. آری ….  احتلام از پس بود. زینهار وسوسه اولاد ناخلف را استماع مفرما که به مفاد « إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ»، از رحم طاهره تو نیستند. «انّه عملٌ غَیرُ صالِح»، مگر از شرایط تحصیل معارف یکی بی‌حجابی است؟ مگر بی‌چادری سبب ترقّی و دولت است؟ پس چرا هنگام عصمت در ایام شاهان صفویه که بر روان پاکشان رحمت باد، بانوی جهان گشتی و خاتون عالمیان شدی؟ چرا دولت آلمان با آن قدرت و بی‌حجابی بر خاکستر ذلّت نشسته؟ بنابراین حجاب و نقاب به عالم ترقّی ارتباط ندارد که گفته علم و معرفت می آموز».

آنها، در تهران، در منزل شیخ بهاءالدین نوری [فرزند ارشد شیخ عبدالنبی نوری] اقامت دارند و او قصد دارد به چند کتابفروشی سر زده، کتابهایی تهیه کند. از خانه بیرون می آید. از جلوی مغازه ای رد می شود و می شنود که چند جوان او را مسخره می کنند. بر می گردد، کنار آنها می نشیند، و با آنها وارد گفتگو می شود. احساس او در این وقت، باز در زمینه وضعیت عقب ماندگی و افکار حاکم، این است: «پروردگارا! این چه بدبختیست که بر ما ایرانیان غالب آمده، از کجا تا به این پایه بی‌ادراک گشته‌ایم؟ بی‌وجدانی تا چند؟ مستی و غفلت تا کی؟ نفاق و بیگانگی برای خرابی و اضمحلال مملکت عزیز بس نیست که بی‌دینی و بی‌غیرتی بر وی علاوه شد. مرا در هیئت روحانی دیده، بر این وحشی‌گری مرتکب گشته، گویا قطعاً از جنس ایران و از ملّت اسلام نیست. اتفاق تعصب ژاپنیان را نداریم که برابری بیگانه توانیم. دارای صنایع آلمانی، ثروت فرانسه، و پولتیکات انگلیس نیستیم که به دفاع اجانب بپردازیم. بدبختانه از در نادانی یگانه توانایی و مرکز جامعیت خویش را که دیانت اسلامیست، نیز به نابودی‌اش تقلّا می‌نماییم. به حدّی بدبختی و غفلت مملکت عزیز را فرا گرفته که چرخ می‌گرید به اوضاع وطن». در اینجا، گزارش طولانی از این گفتگو می دهد، بحثی در باره لباس روحانیت، تمدن ایرانی، غیرت ایرانی داشتن و مسائلی از این نمونه. کسی که بزرگ آنهاست، یک معلم جغرافی در مدرسه است و نویسنده ما که در این زمینه آگاهی هایی دارد، از او پرسشهایی می کند که او اظهار بی اطلاعی می نماید. بحثی در باره روحانیون و انتقاداتی که از آنان می شود، به میان می آید. «معلّم: مگر از کردار همجنسان خود غافلی که چه خیانت‌ها به شریعت می‌کنند، و چه بی‌پروایی‌ها اعمال می‌نمایند؟ از اوّل عمر تا نفس واپسین تمام در فکر تجمّلات اندرون و جمع‌آوری املاک بیرون و شمار زر و سیم قارون بوده. همواره مشغول تن‌پروری هستند، و از نام بزرگی و مرجعیت به جز ریاست آن هم ریاوی چیز ندانسته‌اند».

نویسنده که خود در جاهای دیگر نشان داده که انتقاداتی از این زاویه دارد، می کوشد تا به آنان توضیح دهد، چنین نیست که شما تصور می کنید. اولا روحانیون در حفظ استقلال این مملکت نقش مهمی دارند، و ثانیا، این وجوهی که به دست علمای نجف می رسد، صرف زندگی طلاب می شود، نه این که صرف زندگی شخصی آنان بشود. او از نقش میرزا حسن شیرازی صاحب فتوای تنباکو، و همچنین شهید ثقه الاسلام تبریزی و دیگران برای حفظ وطن یاد می کند تا نشان دهد، روحانیت چه نقشی در حفظ ایرانیت و استقلال کشور داشته است: «مختصر مملکت و استقلال ایرانیان زیاده بر صد سال است به نام روحانیان و به قوّت اسلامی باقیست». در اینجا طعنه ای هم به السلطنه ها و الدوله می زند که «آیا جناب… السلطنه و جناب… الدوله ووو… که دولت و ملّت را به واسطه خوشگذرانی چندین روز فانی از در بی‌حسی و نادانی تباه نموده، وطن عزیز را مورد لطمات بی‌رحمانه بیگانگان ساختند، مگر کلاه پوش و همشکل شما نبودند؟». البته به قول او، در میان همه گروهها، آدم های نادرست هستند. البته راه اصلی این است که «هر دو دست یگانگی به هم داده صادقانه بفشارند، و بر ترقّی و سعادت کیش و کشور همّت گمارند».

جوانی از آن جمع، باز ضمن انتقاد از مشکلاتی که گریبان ابراهیم بیگ تبریزی را گرفته، می گوید، این همه روحانی و طلبه برای چه می خواهیم؟ به جای این که چند روحانی در یک روستا باشد، یک نفر کافی است: «برای هر یک از قرای اسلامی یک فقیه عادل کافیست، لازم نیست در هر دهکده چهار یا پنج ملّا مقیم گشته، به واسطه هم چشمی و رقابت همجنسان، ثروت و آزادی برادران اسلامی را به غارت برند یا به جهت برابری از خود، فتوای نامشروع ابداع کنند». اینها نشان می دهد در آغازین سالهایی که پس از آن رضاشاه به سلطنت رسید، چه انتقادهایی از روحانیت در میان مردم رواج داشته است.

گفتگوهایی هم با معلم جغرافی دارد، و وقتی او می گوید که ما اینها را نخوانده ایم، و «درس و تدریس حالیه فقط از مصنفات جدیده است. آن چه را که از آن‌ها تحصیل می‌نماییم، تعلیم می‌دهیم. از امثال حقیر حلّ اشکالات خویش را توقّع نفرمایید، چرا که کلیتاً مقلد اروپاییانیم». بعد هم آن معلم، از اطلاعات جغرافیایی نویسنده قدری شگفت زده می شود و می گوید: «من به گمان این که روحانیان ما از علوم جدیده بی‌بهره‌اند، یعنی حرامش می‌دانند؛ ولی از بیانات شما مهارت ایشان پیداست، البته به واسطه ردّ برخی موهومات آنان از برای ذوات عالیه واجب است عالم و نماینده، خصوص که منسوب اسلام شود؛ یعنی باید مایحتاج کافه دیگران را فی الجمله دارا باشد. ایرانیان وقتی خوشبخت خواهند شد که روحانیان اسلام دارای علوم بیگانگان بوده، در ردّشان مستعد باشند، اکنون از درِ لطف باید گفته مرا ناشنیده انگارید اشتباه کردم». میرزا حسن، از این کلمه تقلید از فرنگیان، بحث را ادامه می دهد، اولا این که بد است که ما فکر کنیم همه چیز این فرنگیان، وحی منزل است، و دیگر این که چرا از چیزهای خوب آنها تقلید نمی کنیم: «ای کاش در همه جا تقلید آنان می‌کردند، در امانت، تعصّب، ملیت، ترقّی، صنایع، وطن‌پرستی، کسب شرف دنیایی؛ خیر آن چه را که به تنبلی و تن‌پروری ولا قیدی و بی‌شرفی و بی‌غیرتی و بربریت و سرسریت اقرب است، کسب نموده، اخلاق حسنه را که مایه ی شرف دنیا و آخرت است به کلّی در زاویه نادانیش قرار می‌دهند».

یک سوال دیگر هم آنجا مطرح می شود و آن بحث خمس است. این که در آیه قرآن، خمس تنها در غنایم جنگی است، چرا فقهای شیعه، آنها را به امور دیگر هم تسری می دهند. میرزا حسن سعی می کند در این زمینه، استدلال فقهای شیعه را بیان کرده و به این اشکال هم که در اصل، به نوعی ایراد به جنبه های مالی وضع روحانیت است، پاسخ دهد. این که خمس، برای حفظ شرافت سادات است، و این که صرفا برای طلب نیست «خیر قانون خمس، افراد یک ملّت را هماره بی‌نیاز نگه می‌دارد. قانون خمس، جاهلان هر قوم را عالم می‌سازد. قانون خمس، از خانمان آواره را اصلاح می‌کند از برای ترقّی و کثرت ممالک اسلامی یا دفاع دشمنان وی با کمال خوبی. خزانه خمس مستعد است، از برای اصلاح سوختگان، غارتشدگان، بر افتادگان، لطمات زلازل و غرق و آفات مختلفه، خزانه خمس آماده و مهیّاست. خزانه خمس یتیمان یک ملّت را تربیت می‌دهد. خزانه خمس بدخواهان یک ملت را جلوگیری می‌نماید. خزانه خمس متعهّد است بر این که کافه لوازم ملت اسلام را با کمال سهولت مهیّا سازد». مشابه این مطالب را در دفاع از خمس، در نوشته هایی که تا دهه های بعد در نقد باورهای شیعه نوشته می شد، ملاحظه می کنیم.

نویسنده می گوید، مشکل ما قانون هایمان نیست، تنبلی ماست. علما می توانستند با همین پول خمس، بیمارستان بسازند، چنان که نصارا با مشابه این پولها این اقدامات را می کنند: «فرق و امتیاز ما با ملل نصارا این است که افراد و اشخاص عموم نصارا فعلاً در ترقّی و رواج دیانت مسیح می‌کوشند، ولی برعکس، هر یک از قوانین اسلام در ترقّی ملّت و مملکت ما مهیّاست. مسلمانان تنبل و تن‌پرور حالیه بسیار خوشوقت باشند که اساساً طبیعت و جریان قوانین دیانت اسلام به هر قسمی که هست آماده ترقّیست، بلکه طبیعت را مجبور می‌سازد بر این که اسلام شهرت و رواج گیرد، چنان که از جریان و ترقّیات طبیعی ماتم و عزاداری حضرت سید الشهدا(ع) به خوبی مشاهده می‌شود، وگرنه با این غفلت و تنبلی از چهارصد سال قبل، نامی از برای ما نمی‌ماند. ولی افسوس که هنگام خوشگذرانی سپری گشت، چرا که منادی اسلام اکنون به آواز بلند فریاد می‌زند: ای مسلمانان! از خواب غفلت بیدار شوید و تن‌پروری را کنار نهید؛ پس از این خواب و خور بر شما حرام است. اینک خیل بیگانگان از چهار سو وطن عزیز را احاطه ساخته، و لطمات بی‌رحمانه همسایگان ثغور مملکت شما را پایمان نموده، کسالت و جهالت را از خود دور سازید. در قوّت و ترقّی اسلام و ایران بکوشید تا جامه عبودیت دیگران نپوشید».

بدین ترتیب، باز سعی می کند از این بحث هم، در زمینه توضیح دیدگاه های خود در باره عقب ماندگی و بیچارگی مسلمانان و طبعا به تصور خود، نشان دادن راه درست، استفاده کند. به طور مبهمی، در متن اشاره به کسی شده است که مدتهاست علیه خمس سخن می گوید و ذهنها را مشوب کرده است: «می‌توانم این نکته را عرض کنم که از دایره جعفریان [پیروان مذهب جعفری]، دو کس منکر این قانون شریف است. یکی فاسق فاجری که مشهور خاص و عام گشته، و از تحصیل حقوق اسلام مأیوسانه دست خود را بالتمام شسته، به این واسطه بیباکانه تخم زشتی در مزرعه محمدی(ص) خواهد پاشید. دیگری متموّل لئیم تن‌پرور کز باده بی‌شرفی مخمور و از خدمات اسلامی فرسنگ‌ها دور است». اما این که اینها، چه کسانی هستند، معرفی نکرده است. معلمی هم که در این باره سوال کرده اشاره دارد که «ولی فلانی ـ رو به جوانان نموده، شما که وی را می‌شناسید ـ سیزده سال است عمر خویش را در بیروت و اسلامبول بسر برده، اکنون از این گونه زخارف بهر هموطنان سوقات آورده. هر قسم فواحش و محرمات اعمال می‌کند. با این همه خود را عالم شمرده، خمیازه وکالت می‌کشد و از جانب اسلامیان یا جعفریان نماینده خواهد شد».

میرزا حسن در نهایت مغازه را با خوشحالی دو طرف، ترک می کند و از این که «در طهران همچنان جوان با ادراک اسلام‌پرستی یافتم» خوشحال « ولی از بیانات دلسوز وی و اوضاع درهم بزرگان دین و امنای اسلام، بسیار متأثّرم و الحق آن جوان باهوش نکته را دریافته، ما در خواب غفلت و بیگانگان با تمام جدّیت در کارند» احساس آخر خود را توضیح می دهد. او به قوت اسلام و روحانیون برابر مسیحیان و مبلغان آنها ایمان دارد و در اینجا، به چند جمله از بزرگان آنها اشاره می کند که گفته اند تا وقتی «روحانیان اسلام» هستند، آنها نخواهند توانست پیشرفتی در این ناحیه در ترویج مسیحیت داشته باشند. منبع این جملات معلوم نیست، اما این ادبیات، آن زمان رایج بود.

میرزا حسن جوان، برای خرید کتاب، به رفتن به نمایشگاه امتعه وطنی راهنمایی شده، و عصری به آنجا می رود. اتفاقا در راه، با شخصی برخورد می کند که از راهنمایان آنجا بوده است. از او در باره عتبات می پرسد و نویسنده به او می گوید: «به هر طرف گذری آسمان همین رنگ است. در قاطبه ی ممالک اسلامی اسباب بدبختی مهیّا و مایه اوقات تلخی با تمام کمال آماده است». این احساس عمومی او را که در سراسر این کتاب هم انعکاس یافته، نشان می دهد. وی پس از آن گزارشی از نمایشگاه امتعه وطنی می دهد که برایش بسیار جذاب بوده است. در آنجا کتاب هم بوده، و او خرید کرده است. مهم بروز جنبه ای از ملیت در ایجاد نمایشگاه است که این زمان به عنوان ملی گرایی و ایرانی گری، در تبلیغات پس از مشروطه، و با ایجاد نمونه هایی مثل بانک ملی و غیره، در ایران وجود داشته است. شرح وی، کوتاه اما از نظر وجود اجناس ایرانی در آنجا جالب است.

آخرین حکایت این کتاب، شرح داستان یک اشراف زاده تهرانی عاشق است که تنها هیجده سال دارد و اتفاقی با او برخورد کرده و گفتگویی میان آنها صورت می گیرد که خیلی به گزارش ما در اینجا، مربوط نمی شود. او بخشی از غزلهای خود را برای او می خواند و دنبال آرام ساختن اوست. در ضمن می کوشد، به او بگوید، عشق اصلی باید به وطن و سرافرازی آن باشد، اما گویا آن جوان خیلی جوان تر از آن است که این مطالب را درک کند.

در میانه این گفتگوها، میرزا حسن جوان ما خود را این طور معرفی می کند: «از کربلا آمده، عازم مشهد مقدسم، نام حقیر میرزا حسن، عمرم بیست و دو سال است. معلوماتم، صرف نحو یا قواعد و دستور تکلّم و کتابت عربی، پارسی، ترکی، منطق، معانی، بیان، فقه، اصول، حکمت الهی، جغرافیا، حساب، هندسه و برخی علوم جدیده دیگر را فی الجمله دیده‌ام. جزئی تصویر از دستم برمی‌آید، طبع شعر دارم. غزل گویی می‌توانم. عاشق اسلام و ایرانم. آنلاین علی سخت به مغز و پوستم آمیخته» است. در وسط این گفتگوهای عاشقانه، نویسنده روحانی جوان ما به او می گوید: «آیا می‌دانید به این واسطه چقدر از خدمات اسلام و ایران مهجور مانده‌اید؟ خیر، البته حضرتعالی نخواهید دانست؛ چرا که شاهباز عشق که که با تمام اختیار اکنون در چنگال تیزش گرفتارید». بعدهم فی الجمله اشاره می کند که این قبیل عشق ها، ناشی از بی حجابی هاست: «مگر شارع مقدس(ص) نهیتان نفرموده از این که به نامحرمان نظر نمایید، و دیده ریا از ناموس دیگران بپوشید؟ هنوز بی‌حجابان که هماره به رفع حجاب می‌کوشند، اسرار و محسنات نقاب و حجاب را نخواهند دانست. به مشاهده یک مخدّره که در ملک خود به کشف حجاب مختار است، به این درد مبتلا شده‌اید تا چه رسد به کشف حجاب عام که برانداز اساس شریعت اسلام است». او از روش فرنگان در این امور، می گوید و این که نکند «عصمت و ناموس یا شرع اقدس را مانند فرنگان به کلّی مهجور سازید؛ یعنی محبوبه یا معشوقه‌ای که بعدها همخوابه سرکار خواهد شد، بسته به میل شریفش، اگر فرضاً خواهد با پنجاه نفر بی‌شرف هم بستر گردد، مانع نباشید. اعالی که آزاد گشت، به طریق اولی اسافل آزادتر می‌شود». به نظر او، بهتر است «با تمام جدّیت در ترویج شریعت مقدسه اسلامی و اعمال قوانین وی بکوشیم که ترقّی و نگهداری وطن عزیز بسته به استحکام او است. اکنون مملکت یا مرکز اسلامی در دل دایره بیگانگان، مانند زورقیست میان دریای بیکران، کز چهار سو دچار لطمات طوفان بوده، از هر جانب رخنه سترگ به صفحاتش رخ داده» است. آنچه آن را حفظ می کند این است که با کمک سلطنتی که حامی شریعت است، آن را برابر این مشکلات حفظ و تقویت کنیم: «اساس این همه اختلال و پریشانی همانا عمل نکردن به قوانین اسلامیست».

وقتی میرزا حسن این مطالب را در مشهد بازنویسی می کرده، مطبعه منتظر رسیدن متن او بوده تا زودتر چاپ کند. بنابر این، مجلد بعدی را که گویا هیچ وقت به سرانجام نرسیده، به زمان دیگری موکول می کند: «از آن جایی که قصّه دراز، وقت تنگ، مطبعه منتظر و معطّل است، ناچار وقایع را ناقص نهاده معذرت می‌خواهم. مطالعه کنندگان محترم تتمه وی را با گزارشات دیگر در مجلّدات آتیه منتظر باشند».

میرزا حسن حائری در سن ۲۲ سالگی در حالی که کتاب سرمایه سعادت را در دست دارد

چنان که اشاره شد، این سفرنامه در سال ۱۳۰۳ ش در مشهد منتشر شده و روی صفحه اول، مجوز نشر آ« هم از طرف «کفیل معارف و اوقاف خراسان ادیب بجنوردی» با عبارت «طبع و نشر این کتاب مانع قانونی ندارد و مجاز است» داده شده است. از مولف هم با نام «حجة الاسلام اسکویی یاد شده است. به عبارتی نام عبارت به صورت «جلد اول سفرنامه حجة الاسلام اسکویی یا سرمایه سعادت» منتشر شده و گفته شده است که «متحمل مصارف و زحمات طبع و نشر» هم «جناب مستطاب عمدة التجار آقای مشهدی محمد تقی آقا برادران … اسکویی دام عزه» است و «منافعش به نظارت حضرت مستطاب ملاذ الانام آقای مصنف دامت افاداته در امور خیریه اسلامیه وطنیه صرف خواهد شد». «مشهد مقدس، مطبعه خراسان، قیمت پنج قران» جمیع حقوق طبع قانونا محفوظ است. متن کتاب ۱۸۱ صفحه و پس از آن فهرست تألیفات جد مولف، پدر و برادرش  میرزا علی و خودش با عنوان «تصنیفات این ناچیز» آمده است. سه صفحه هم غلط نامه دارد، اما علاوه بر آن، و چندین برابر غلط در متن مانده است که مع الاسف به دلیل نبودن نسخه دیگر، جز با حدس و گمان، امکان اصلاح آنها نبود.

در این مقدمه تلاش کردم تا گزارش روشنی از این سفرنامه داشته باشم، از همراهی جناب آقای دکتر هاشمیان و همین طور جناب آقای عیدی خسروشاهی که در تهیه برخی از منابع به بنده کمک کردند، سپاسگزاری کنم.

[این مقاله، مقدمه ای برای کتاب سرمایه سعادت است که بزودی منتشر خواهد شد]
* منتشر شده در وب‌سایت کتابخانه تخصصی اسلام و ایران . ۲۳ خرداد ۱۳۹۹