«برنج» در ایران؛ از نقش‌آفرینی در اقتصاد ملی تا جایگاه منطقه‌ای و جهانی
«برنج» به عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی در ایران، نقشی کلیدی در اقتصاد، فرهنگ و اشتغال کشور ایفاء می‌کند. سالانه بیش‌از ۲ میلیون تن برنج در کشور تولید می‌شود و با مصرف سرانه‌ی ۴۰ کیلوگرم برای هر ایرانی، برنج همچنان یکی از غلات اصلی در رژیم غذایی ایرانیان به شمار می‌رود. با وجود تولید داخلی، ایران همچنان به واردات برنج نیاز دارد و سالانه حدود ۱ میلیون تن برنج وارد می‌کند. این گزارش به بررسی ابعاد مختلف تولید، مصرف، صادرات و نقش نهادهای علمی در ارتقای تولید این محصول پرداخته است.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(مجله زنده خبری)، «برنج» یکی از قدیمی‌ترین غلات جهان است که قدمت کشت آن به بیش‌از ۵ هزار سال پیش در چین بازمی‌گردد. به مرور زمان، این محصول به سایر کشورهای آسیایی مانند هند و ژاپن گسترش یافت و در این مناطق به عنوان غذای اصلی شناخته شد. این محصول به دلیل نقش حیاتی‌اش در تأمین مواد غذایی و اهمیت فرهنگی و مذهبی، به بخش‌های دیگری از جهان نیز راه پیدا کرد و در کشورهای مختلف به شیوه‌های متنوعی کشت و مصرف شد.
برنج، بخش اصلی سفره ایرانیان
در ایران، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که برنج از دوران ساسانیان در مناطق شمالی کشور کشت می‌شده است. وجود شرایط آب‌وهوایی مناسب و منابع آبی غنی در استان‌های شمالی مانند گیلان و مازندران باعث شد که کشت برنج در این مناطق رواج پیدا کند. با گسترش تولید برنج در دوره‌های بعدی، این محصول به یکی از مواد غذایی اصلی در رژیم غذایی ایرانیان تبدیل شد. در دوران صفویه، تجارت برنج بین استان‌ها و حتی کشورهای همجوار توسعه یافت و اهمیت بیشتری پیدا کرد.
مصرف برنج در ایران از لحاظ فرهنگی نیز حائز اهمیت است، زیرا به عنوان غذای اصلی در وعده‌های غذایی و مراسم‌های مختلف استفاده می‌شود. انواع مختلفی از برنج مانند طارم، هاشمی، صدری و دُم‌سیاه با ویژگی‌های عطری و طعمی متفاوت تولید می‌شوند که نشان‌دهنده‌ی تنوع و اهمیت این محصول در ایران است. این محصول به دلیل خواص غذایی بالا و جایگاه ویژه در سفره‌های ایرانی، همچنان یکی از پرمصرف‌ترین غلات کشور به شمار می‌رود.
میزان سطح زیرکشت برنج در ایران
سطح زیرکشت برنج در ایران به دلایل مختلفی از جمله شرایط اقلیمی، منابع آبی و سیاست‌های دولتی، متغیر است. در سال‌های اخیر، سطح زیر کشت برنج بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار هکتار در نوسان بوده است. این میزان با توجه به نیاز کشور و همچنین محدودیت‌های آبی در برخی استان‌ها تغییر کرده است. تلاش‌هایی برای مدیریت بهتر منابع آبی و توسعه روش‌های کشاورزی پایدار در استان‌های شمالی صورت گرفته است تا از بهره‌وری بهتری برخوردار شوند.
استان‌های مازندران و گیلان بیشترین سهم از سطح زیر کشت برنج را به خود اختصاص داده‌اند و بیش‌از ۶۰ درصد از کل تولید برنج ایران را دربر می‌گیرند. این دو استان به دلیل شرایط مساعد جغرافیایی و برخورداری از منابع آبی فراوان، ظرفیت بالایی در تولید برنج دارند. استان گلستان نیز با استفاده از تکنولوژی‌های جدید کشت و بهره‌گیری از روش‌های علمی، سهم قابل‌توجهی از تولید برنج کشور را به خود اختصاص داده است.
در دیگر استان‌ها مانند خوزستان و فارس، که در گذشته نیز کشت برنج انجام می‌شد، به دلیل بحران‌های آبی و کاهش منابع آب زیرزمینی، سطح زیر کشت کاهش یافته یا متوقف شده است. به همین دلیل، تمرکز سیاست‌های کشاورزی بر کاهش مصرف آب و استفاده از بذرهای مقاوم به خشکی قرار گرفته است تا تولید در مناطق با شرایط آبی محدود، همچنان پایدار بماند.
استان‌های دارای ظرفیت فعال و رتبه هر استان در تولید برنج
مازندران، به عنوان قطب تولید برنج کشور، با تولید بیش از ۱.۵ میلیون تن در سال، رتبه‌ی اول تولید برنج در ایران را دارد. این استان به دلیل وجود منابع آبی پایدار مانند رودخانه‌های پرآب و استفاده از شیوه‌های نوین کشاورزی، بالاترین سطح زیر کشت و تولید برنج را در اختیار دارد. شهرستان‌های مختلف مازندران مانند آمل و بابل به عنوان مراکز مهم تولید برنج شناخته می‌شوند و در این مناطق، کشاورزان با استفاده از تجربیات نسل‌به‌نسل، به کشت این محصول اشتغال دارند.
استان گیلان با تولید سالانه حدود ۹۰۰ هزار تن برنج، در رتبه‌ی دوم تولید برنج در ایران قرار دارد. گیلان به دلیل داشتن زمین‌های حاصلخیز و بهره‌گیری از سیستم‌های آبیاری سنتی و مدرن، نقش مهمی در تأمین برنج کشور ایفا می‌کند. شهرستان‌هایی مانند لاهیجان و رشت، به عنوان مراکز مهم کشت برنج در این استان شناخته می‌شوند. روش‌های کشت در این مناطق بیشتر به صورت سنتی بوده اما استفاده از فناوری‌های جدید نیز رو به گسترش است.
استان گلستان با داشتن زمین‌های وسیع و استفاده از تکنولوژی‌های مدرن، در رتبه‌ی سوم تولید برنج کشور قرار دارد. این استان با بهره‌گیری از روش‌های نوین کشت و استفاده از بذرهای مقاوم و پرمحصول، توانسته سهم قابل‌توجهی در تولید برنج داشته باشد. اگرچه در سال‌های اخیر با مشکلاتی مانند کاهش منابع آبی روبه‌رو بوده است، اما اقدامات مؤثری در جهت بهبود وضعیت تولید و حفظ سطح زیر کشت انجام شده است.
میزان تولید سالانه، میزان مصرف داخلی و میزان صادرات
تولید سالانه‌ی برنج در ایران بین ۲ تا ۲.۵ میلیون تن متغیر است. این میزان تولید با توجه به شرایط آب‌وهوایی، استفاده از روش‌های نوین کشاورزی و تغییرات در سیاست‌های کشاورزی کشور، تغییر می‌کند. میزان تولید فعلی برنج تا حدودی نیاز داخلی کشور را تأمین می‌کند، اما به دلیل رشد جمعیت و مصرف بالای سرانه برنج، نیاز به واردات برای تأمین کمبودها وجود دارد.
مصرف سرانه‌ی برنج در ایران به‌طور متوسط بین ۴۰ تا ۴۵ کیلوگرم در سال است که این میزان نشان‌دهنده‌ی اهمیت برنج در رژیم غذایی ایرانیان است. کل میزان مصرف داخلی کشور حدود ۳ تا ۳.۲ میلیون تن برآورد می‌شود. با این حساب، نیاز به واردات برنج برای تأمین کسری موجود، مشهود است و بیشتر واردات برنج از کشورهای هند و پاکستان انجام می‌شود.
صادرات برنج ایرانی به دلیل تقاضای بالا در داخل و کیفیت برتر، محدود است. هرچند که برخی از ارقام برنج ایرانی مانند طارم و هاشمی به دلیل عطر و طعم ویژه، در بازارهای بین‌المللی مورد استقبال قرار می‌گیرند و به کشورهای همسایه مانند عراق، کویت و امارات متحده عربی صادر می‌شوند.
نقش و جایگاه برنج در ارزآوری یا جلوگیری از ارزبری
با توجه به این‌که تولید داخلی برنج به‌طور کامل پاسخگوی نیاز مصرفی کشور نیست، واردات برنج یکی از هزینه‌های ارزی کشور به شمار می‌آید. ایران سالانه حدود ۱ میلیون تن برنج وارد می‌کند که بخش عمده‌ای از آن از کشورهای هند و پاکستان تأمین می‌شود. این واردات به دلیل ارزش بالا و نیاز داخلی کشور، تأثیر قابل‌توجهی بر تراز تجاری و میزان ارز خارج‌شده از کشور دارد. افزایش قیمت جهانی برنج نیز می‌تواند به افزایش هزینه‌های ارزی ایران منجر شود.
در مقابل، توسعه‌ی تولید داخلی برنج و استفاده از روش‌های نوین کشاورزی و بذرهای اصلاح‌شده که نیاز کمتری به آب دارند، می‌تواند به کاهش نیاز به واردات کمک کند. این اقدام، علاوه‌بر کاهش هزینه‌های ارزی، از خروج ارز از کشور جلوگیری کرده و به پایداری اقتصاد کشاورزی کمک می‌کند. سیاست‌های دولت در این راستا شامل حمایت از کشاورزان، ارائه تسهیلات مالی و تشویق به تولید پایدار است.
اگرچه صادرات برنج ایرانی به دلیل مصرف بالای داخلی، محدود است، اما می‌تواند به عنوان منبعی برای ارزآوری مورد توجه قرار گیرد. ارقام باکیفیت و برتر برنج ایرانی مانند طارم و هاشمی که در بازارهای بین‌المللی شهرت دارند، پتانسیل جذب مشتریان در خارج از کشور را دارند. صادرات محدود این محصولات به کشورهای همسایه و حاشیه خلیج فارس می‌تواند نقش مثبتی در ارزآوری داشته باشد و درآمد کشاورزان را افزایش دهد.
تعداد جمعیت شاغل در حوزه‌ی تولید، فرآوری، خرید و فروش و صادرات برنج
برنج‌کاری یکی از فعالیت‌های اصلی کشاورزی در استان‌های شمالی ایران محسوب می‌شود و به دلیل روند پیچیده‌ی کاشت، داشت و برداشت، تعداد زیادی از مردم در این زمینه اشتغال دارند. بر اساس آمارهای موجود، حدود ۱۰۰ هزار خانوار کشاورز به‌صورت مستقیم در کشت برنج در استان‌های شمالی مشغول هستند. این افراد به کشاورزی برنج به عنوان منبع اصلی درآمد خود اتکاء دارند و مهارت‌های کشت و تولید این محصول را به‌صورت سنتی و تجربی کسب کرده‌اند.
علاوه‌بر کشاورزان، صنایع مرتبط با فرآوری برنج نیز اشتغال‌زایی زیادی ایجاد کرده‌اند. کارخانجات شالی‌کوبی، بسته‌بندی و فرآوری برنج که در استان‌های تولیدکننده مستقر هستند، هزاران نفر را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در بخش‌های مختلف فرآوری و توزیع به کار گرفته‌اند. این صنایع با توجه به نیاز به نیروی کار فصلی، فرصتی برای اشتغال موقت در مناطق تولیدی فراهم می‌کنند.
حوزه خرید و فروش و صادرات نیز سهم مهمی در اشتغال‌زایی دارد. بسیاری از کارگران و فروشندگان در بازارهای محلی و ملی در زمینه خرید و فروش برنج فعالیت دارند. این افراد، از مغازه‌داران محلی تا شرکت‌های تجاری بزرگ، نقش مهمی در زنجیره‌ی تأمین برنج ایفاء می‌کنند. اگرچه صادرات برنج محدود است، اما وجود این فرآیند نیز به ایجاد فرصت‌های شغلی در زمینه‌ی بسته‌بندی و امور تجاری مرتبط کمک کرده است.
جایگاه ایران در منطقه و جهان در حوزه‌ی تولید و صادرات برنج
ایران در مقایسه با کشورهای برتر تولیدکننده‌ی برنج مانند چین، هند، تایلند و ویتنام، جایگاه متوسطی دارد. این کشورها با تولید صدها میلیون تن برنج در سال، علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، سهم عمده‌ای در صادرات جهانی دارند. در حالی‌که ایران با تولید حدود ۲ تا ۲.۵ میلیون تن، تنها نیاز داخلی خود را تأمین می‌کند و به صادرات بسیار محدودی می‌پردازد. این محدودیت به دلیل مصرف بالای سرانه و اولویت تأمین نیاز داخلی است.
در منطقه‌ی خاورمیانه، ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ برنج است، اما در مقایسه با کشورهای صادرکننده مانند پاکستان، که سالانه چندین میلیون تن برنج صادراتی دارد، توان رقابتی کمتری دارد. دلیل این امر عمدتاً به مصرف بالای داخلی و عدم تمرکز بر تولید ارقام صادراتی بازمی‌گردد. با این‌حال، برنج ایرانی به دلیل کیفیت بالا و عطر و طعم خاص خود، مورد توجه مشتریان خارجی قرار دارد.
برای افزایش جایگاه ایران در تولید و صادرات برنج، سرمایه‌گذاری در بهبود روش‌های کشاورزی و توسعه‌ی بذرهای مقاوم‌تر و پرمحصول ضروری است. استفاده از فناوری‌های جدید و حمایت از کشاورزان در جهت تولید بیشتر و بهتر، می‌تواند به افزایش سهم ایران در بازارهای بین‌المللی کمک کند. تمرکز بر تولید ارقام باکیفیت و بازاریابی مناسب، راهی برای بهبود جایگاه ایران در بازار جهانی برنج خواهد بود.
کارکرد نهادهای علمی و پژوهشی در ارتقاء تولید برنج
مؤسسات علمی و پژوهشی نقش اساسی در بهبود تولید برنج و ارتقاء کیفیت آن در ایران ایفاء می‌کنند. مرکز تحقیقات برنج کشور یکی از نهادهای برجسته‌ای است که با اجرای پروژه‌های علمی در زمینه‌ی اصلاح بذر و توسعه‌ی ارقام مقاوم به خشکی و بیماری‌ها، توانسته بهره‌وری تولید برنج را افزایش دهد. این مرکز با همکاری دانشگاه‌های کشاورزی و پژوهشکده‌های مختلف، تحقیقات جامعی در زمینه‌های مختلف کشاورزی انجام می‌دهد که نتیجه‌ی آن به کشاورزان ارائه می‌شود.
استفاده از بذرهای اصلاح‌شده که مقاوم‌تر به کم‌آبی و بیماری‌ها هستند، یکی از نتایج مثبت این تحقیقات بوده است. کشاورزان با استفاده از این بذرها توانسته‌اند تولید خود را افزایش داده، در عین حال مصرف آب را کاهش دهند. این اقدام، به‌خصوص در مناطقی که با کمبود منابع آبی مواجه هستند، تأثیر بسزایی در پایداری تولید داشته است. روش‌های جدید آبیاری مانند آبیاری هوشمند نیز به کمک این نهادها، توسعه یافته و به کشاورزان آموزش داده شده است.
نهادهای علمی همچنین در زمینه‌ی آموزش و ترویج تکنیک‌های نوین به کشاورزان، فعالیت‌های مؤثری داشته‌اند. برگزاری دوره‌های آموزشی، کارگاه‌ها و برنامه‌های ترویجی توسط این مؤسسات، سطح آگاهی کشاورزان را افزایش داده و به افزایش بهره‌وری کمک کرده است. این همکاری نزدیک بین مراکز تحقیقاتی و کشاورزان، باعث شده تا تکنولوژی‌های نوین به‌سرعت در مزارع اعمال شود و بهره‌وری کشاورزی بهبود یابد.
با توجه به مطالب فوق، «برنج» یکی از محصولات مهم کشاورزی ایران است که سالانه بیش‌از ۲ میلیون تن تولید می‌شود و مصرف سرانه‌ی آن در کشور حدود ۴۰ کیلوگرم است. با وجود تولیدات داخلی، ایران همچنان به واردات سالانه حدود ۱ میلیون تن برنج نیاز دارد که فشار اقتصادی به کشور وارد می‌کند. ایران در منطقه‌ی خاورمیانه جایگاه مهمی در تولید برنج دارد، اما در مقایسه با کشورهای بزرگ تولیدکننده، سهم صادراتی محدودی دارد. با بهبود روش‌های کشاورزی و توسعه‌ی بذرهای مقاوم، ایران می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات و افزایش صادرات این محصول کمک کند.
انتهای پیام