آینده هوش مصنوعی در ایران

تا کنون سیاستمداران و پژوهشگران سیاسی بسیاری در مورد توسعه روزافزون و بی‌قاعده هوش مصنوعی هشدار داده و خطراتی را برای ورود آن به سیاست ترسیم کرده‌اند. «هنری کیسینجر»، وزیر اسبق امور خارجه آمریکا، از آن دسته پژوهشگرانی بود که دید مثبتی نسبت به ورود هوش مصنوعی به سیاست نداشت. او بر این اعتقاد بود در شرایطی که احتمال جنگ چین و آمریکا وجود دارد، هوش مصنوعی می‌تواند به یک تسلیحات دیجیتالی در دست قدرت‌های بزرگ تبدیل شود؛ سلاحی که به اعتقاد کیسینجر از بمب اتم هم مخرب‌تر خواهد بود، زیرا هیچ گونه تفکر و شعور انسانی پشت آن وجود ندارد. 

جهان سیاست، مانند بازی شطرنج است که مبتنی بر ارزیابی سناریوها و پیش‌بینی بهترین واکنش یا بهترین حرکت مهره‌ها است؛ اما شطرنج جهان سیاست، پیچیدگی بیشتری دارد؛ به‌نحوی‌که بازیگران زیادی با ترجیحات آشکار و نهان در آن شرکت دارند که رویکردهای اعلامی و اعمالی آن‌ها به‌ضرورت یکسان نیست؛ تغییرات درونی در سیاست کشورها ازجمله جابجایی قدرت و دگرگونی ساختار منابع رانت، روی استراتژی‌ها، تاکتیک‌ها و رفتار بازیگران اثر می‌گذارد و نهایت این‌که درک تمایز بین سیگنال (علامت‌دهی برای انگیزش خاص یا ایجاد باوری خاص)، اطلاعات و تحلیل در سیاست خارجی، دشوار است. پیچیدگی وقتی بیشتر می‌شود که برای اتخاذ سیاست خارجی مناسب باید تمامی این نکات در یک تحلیل مبتنی بر آینده‌پژوهی مدنظر قرار گیرد. در روش‌های آینده‌پژوهی، روش‌های شبیه‌سازی بر اساس هوش مصنوعی ، مدل‌سازی بازی‌ها و سناریونویسی، از نظر ارائه تصاویر محتمل آینده، اولویت‌بندی، تعیین پیشران‌ها، تشریح روابط علت‌ومعلولی و امکان طراحی مکانیسم سیاست خارجی، از قابلیت بیشتری برخوردارند. امروزه نرم‌افزارها و هوش مصنوعی رایانه‌ای امکان کاربست دقیق این ابزارهای تحلیلی برای طراحی و پیشبرد سیاست خارجی را بیشتر کرده است.

در راستای تعریف ذکر شده  کشورها برای پیش بینی وقایع به الگوریتم ها  به منظور تجزیه ‌وتحلیل داده‌ها، پیش‌بینی وقایع و مشورت دادن به دولت‌ها روی می آورند زیرا هوش مصنوعی می‌تواند در زمینه‌های مختلفی در سیاست خارجی به  کشورها  جهت دانستن تک تک حرکات دیگر دولت ها  که ممکن است روزها، هفته ها یا ماه ها پیشتر پیش بینی آنها طول بکشد کمک کند تا  تعامل با دیگر دولت ها برقرار شود. مدیریت انتظارات عمومی در کشور دیگر، تصمیم‌گیری بر اساس سناریوسازی و تحلیل علائم دریافتی از سخنرانی‌ها و مواضع مقامات کشورهای دیگر ازجمله مهم‌ترین کاربردهای هوش مصنوعی در سیاست خارجی است.همچنانکه  چین  یک سیستم هوش مصنوعی جدید برای سیاست خارجی موسوم به «پلتفرم پیش‌‏بینی و شبیه‏ سازی محیط ژئوپلیتیکی» ارائه داده که پس از تحلیل حجم ریادی از داده ‏ها، پیشنهادهایی در زمینه سیاست خارجی  برای  دیپلماتهای ارائه می کند.یا سامانه‌ ی دیگر هوش مصنوعی که  مبتنی بر شبیه‌سازی بازی‌ها و تقابل‌های راهبردی است و از نرم‌افزارهایی چون مدل گراف برای حل مناقشات و نرم‌افزار تلفیقی برونو دی ماسکیتا بهره می­گیرد  یکی از مشاوران سیاست خارجی در ایالات‌متحده است که مدلی تلفیقی از بازی‌های بیزین برای تحلیل و تجویز در زمینه سیاست خارجی به منظور پیش‌بینی فرایندها و نتایج منجر به مذاکرات یا موقعیت‌های سیاسی منجر به درگیری، جنگ، توافق یا تجزیه وحتی برای موقعیت‌های تهدید و مذاکره یا احتمال جنگ در عرصه بین‌الملل، سیاست داخلی یا روابط متقابل اجتماعی و کسب‌وکار مورد استفاده قرار می گیرد و بازیگران، کنش‌های محتمل آن‌ها و ارزیابی‌های جاری، کوتاه‌مدت و بلندمدت از روندها، تاکتیک‌ها و باورهای ذینفعان بازی مورد تحلیل قرار می گیرند.

حتی می توان از هوش مصنوعی در حوزه‌های گوناگون زندگی اجتماعی، که به نوعی میدان عمل سیاست‌گذاری حساب می‌شوند، استفاده نمودبه طوری که در سیاست گذاری و مدیریت دولت و تاثیراتش می‌تواند به صورت بنیادی بوده و پیش فرض‌ها و شاخص‌هایی که با استفاده از آن‌ها وضعیت و کیفیت یک حکومت ارزیابی می‌شود را تحت تاثیر قرار دهد. به طور مثال انواع مدل‌های بهینه سازیِ توزیع یارانه‌ها، فهم شهروندان از عدالت و کارکردهای نهادهای نظام اقتصادی را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد و یا در مثال دیگر می‌توان به شاخص‌های مبارزه با فساد که یکی از شاخص‌های اندازه‌گیری حکمرانی خوب به حساب می‌آید، اشاره کرد که به صورت جدی تحت تاثیر استفاده از الگوریتم‌های جدید کشف فساد قرار می‌گیرند.

در بُعد اقتصادی تولید ناخالص ملی ایران با رشد هوش مصنوعی به سطح مطلوبی رسیده و یک روند صعودی با شیب بسیار ملایم در ده سال آینده خواهد داشت به طوری هم اکنون شرکت‌هایی که در زمینه دستیار هوشمند در ایران فعالیت می‌کنند ۱۰۴ عدد است که بیشترین فراوانی را در بین شرکت‌ها فعال در زیربخش‌های هوش مصنوعی دارد و کمترین فراوانی به تنها شرکتی که در حوزه کشاورزی دیجیتال فعالیت می‌کند،می باشد  بعد از حوزه دستیار هوشمند، اکثر شرکت‌ها نیز به ترتیب از فعالان حوزه خدمات دیجیتال، ذخیره‌سازی و تجزیه تحلیل داده، هوشمندسازی کسب‌وکار و فناوری اطلاعات و فضای سایبری هستند.به طوری که هوش مصنوعی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر اقتصاد ایران چون:فزایش کارایی و بهره‌وری نیروی کار ،ایجاد صنایع جدید و فرصت‌های شغلی در زمینه‌های تحقیق و توسعه هوش مصنوعی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها،افزایش کیفیت زندگی شهروندان با ایجاد دسترسی آسان به اطلاعات و خدمات و افزایش رشد اقتصادی از طریق جذب سرمایه‌گذار خارجی و انتقال فناوری به داخل کشور داشته باشد.

از آنجایی­که طبق پیش بینی های انجام شده ، تا سال ۲۰۳۰ هوش مصنوعی در اقتصاد جهانی دارای ۱۵٫۷ تریلیون دلار سهم خواهد بود . از این سهم پیش بینی شده حدود ۶٫۶ تریلیون دلار از طریق افزایش بهره وری و ۹٫۱ تریلیون دلار نیز از طریق محل افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات بهبود یافته بدست خواهد آمد.جمهوری اسلامی ایران نیز  در حوزه هوش مصنوعی فعالیت‌های زیادی از خود نشان داده به طوری که  رهبر انقلاب اسلامی از «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند که «این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد.»به همین جهت دانشگاه‌ها ایران از جمله:دانشگاه صنعتی شریف، امیر کبیر،دانشگاه تهران،دانشگاه علم و صنعت ایران،دانشگاه خواجه نصیر طوسی،دانشگاه شهید بهشتی،داشنگاه صنعتی اصفهان،دانشگاه شیراز،دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه اصفهان تفعالیت های چشمگیری در هوش مصنوعی انجام داده اند به طوری که بر اساس آمار پایگاه  نیچر ایندکس ایران رتبه سیزده با ۳۰۲۲۱ مقاله در بین  ۲۵ کشور برتر در مقالات علمی هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۰ کسب کرده است و چین با ۳۱۸ هزار و ۵۳۴ انتشار علمی رتبه نخست را دارد.

در بُعد کاربرد هوش مصنوعی در صنایع نظامی بنا بر تأکید گفته رهبر انقلاب جمهوری اسلامی ایران که فرمودند:” دنیا در آستانه نظم نوین است و وظیفه ایران حضور سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در این نظم است“ارتش جمهوری اسلامی در جهت استفاده از هوش مصنوعی در حوزه‌هایی همچون خودروهای رباتیک، گلوله‌های توپخانه‌ای، شبیه‌سازها و پهپادها که جزو مهم‌ترین حوزه‌های کاربردی‌شدن این علم در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی است،حرکت نمود. نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با استفاده از هوش مصنوعی و عملیاتی‌کردن آن توانسته به سوی طراحی و ساخت خهپادها(خودروهای هدایت‌پذیر از دور) با کاربردهای مختلف حرکت کرده است. نذیر، حیدر و کاراکال خودروهای هدایت‌پذیر از دور(خهپاد) تولید سازمان سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش هستند که هر کدام از آن‌ها کاربردها و ویژگی‌های خاص خود را دارند.همچنین نیروی زمینی ارتش یک مدل ثابت از گروهی از هواپیماهای بدون سرنشین مستقل شامل یک هواپیمای بدون سرنشین بزرگ و یک هواپیمای بدون سرنشین انتحاری کوچک را ساخته است که  هواپیماهای بدون سرنشین جدید می‌توانند با کنترل زمینی یا با استفاده از هوش مصنوعی بر اساس اطلاعات از پیش تعیین شده ذخیره شده در هواپیمای بدون سرنشین مادر کار کنند.

به طور خلاصه اقدامات کشور ایران در هوش مصنوعی: ایجاد مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، راه اندازی فناوری نسل پنجم در کشور و برنامه توسعه تدریجی آن، همکاری و مشارکت در ایجاد ابررایانه سیمرغ و ایجاد مرکز پردازش سریع در مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در جهت استفاده محققان، پژوهشگران و دستگاه‌های حاکمیتی، انعقاد تفاهم نامه با برخی از دستگاه‌های اجرایی در ارتباط با شناسایی و پیاده‌سازی کاربردهای هوش مصنوعی در سایر بخش‌ها نظیر بخش کشاورزی و  توسعه سامانه پیش بینی زمانی و مکانی میزان شیوع کرونا در استان تهران با مشارکت ستاد کرونای تهران و پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات می باشد.بر اساس برآوردهای انجام شده سالیانه حدود ۳۰۰۰ نفر در زمینه هوش مصنوعی در کشور فارغ التحصیل می‌شوند و بالغ بر ۵۰۰ عضو هیئت علمی هم در حوزه هوش مصنوعی در کشور فعال هستند.و در بخش کسب و کارهای داخلی هم ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مناسبی  در بخش‌های نرم افزاری و خدمات وجود دارد.در ضمن حدود ۳۰۰ شرکت در سراسر کشور در حوزه‌هایی که به صورت مستقیم با هوش مصنوعی سروکار دارند، فعالیت دارند که البته عمده آنها در تهران فعال هستند.

هر چند اقدامات ایران در هوش مصنوعی در سطحی ملایم رو به رشد است اما توسعه آن در  داخل کشور ایران با چالش‌هایی چون  تحریم‌های فناوری، محدودیت‌های اینترنتی و افزایش قیمت تجهیزات همراه می باشد. این در حالی است که در جهان تکنولوژی همراه با هوش مصنوعی رو به رشد و توسعه است بگونه ای که فقط پس از ۴۰ روز مخاطبان چت‌بات ChatGPT  در دسترس عموم قرارگرفت و تعداد آن به ۱۰ میلیون کاربر رسید ویا  تعداد مخاطبین  برای اینستاگرام ۳۵۵ روز زمان برد.همچنین ضعف در همکاری‌های بین‌المللی، عدم وجود مرکز تحقیقاتی تخصصی در حوزه هوش مصنوعی، ارتباط ناکافی دانشگاه و صنعت و رویکرد مقاله محوری در دانشگاه‌ها به جای مساله محوری در حوزه هوش مصنوعی و عدم تمایل شرکت‌های بزرگ قدیمی و دولت برای استفاده از هوش مصنوعی از دیگر چالش ها می باشد.در نهایت اینکه عدم توجه به آموزش، هم در سطح آکادمیک و دانشگاهی و هم در زمینه افزایش مهارت‌های تخصصی منابع انسانی و نیروی کار  و مهم‌تر از آن هم افزایش آگاهی مدیران در زمینه هوش مصنوعی می باشد. زنگ خطر دیگر مقوله مهاجرت نخبگان و دانش‌آموختگان برتر کشور می باشد در این راستا با ارائه بسته‌های حمایتی ویژه توانسته‌اند از ۲۵ نخبه ایرانی،۲۳ نفر  را از دانشگاه‌های شاخص آمریکایی، اروپایی و استرالیا به کشور بازگردانند.

 اهداف کلان توسعه هوش مصنوعی برای تحقق چشم انداز در حوزه های پژوهش، قانون و مقررات، پذیرش، رشد اقتصاد، سرمایه گذاری، نیروی کار و زیرساخت پردازشی و ذخیره سازی برای انجام ۸۰ درصد از پژوهش های حوزه ی هوش مصنوعی در راستای رفع نیازهای فعلی و آینده کشور در یک محیط قانونی و با اخلاقی پویا و به کارگیری ۴۵ درصدی هوش مصنوعی در دولت وصنعت با سهم ۱۲ درصدی هوش مصنوعی در تولید ناخالص ملی با سرمایه گذاری ۸ میلیارد دلاری   در ۱۴۱۰ تبیین شده است که می تواند به نرخ اشتغال ۸/۱ درصدی در حوزه های مرتبط با هوش مصنوعی و تربیت حداقل ۶۰۰ هزار نفر متخصص در هوش مصنوعی منتهی شود. حتی توسعه هوش مصنوعی می تواند حداقل ۱۰۰۰ شرکت با حداقل درآمد سالانه ۱.۵ میلیون دلاری و ۱۰ شرکت بزرگ با حداقل ۵۰ میلیون دلاری ایجاد نماید .