کشاورزی مدرن؛ بحران کم آبی در ایران و راه های مقابله با آن

کشاورزی مدرن؛ راهکاری برای مقابله با کم‌آبی

مدیریت منابع آبی در این روزگار خشکسالی از جمله مهم‌ترین راهبردهای توسعه صنعت کشاورزی و حل مشکل کم آبی کشاورزان محسوب می‌شود؛ مدیریتی که ضعف در آن چالشی بسیار مهم است و باعث بروز بحرانی می‌شود که نجات از آن، بسیار دشوار خواهد بود. بر اساس گزارش‌های آماری سولارمکانیکال، ایران با متوسط بارندگی سالیانه ۲۵۰ میلی متر از مناطق خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شود که در مقایسه با متوسط جهانی ۸۰۰ میلی‌متری کمتر از یک سوم است و تبخیر در کشور نیز دو هزار و ۱۰۰ میلی‌متر و در مقایسه با ۷۰۰ میلی‌متر متوسط جهانی، سه برابر است.

اگرچه وجود چنین اقلیمی برای کشور ما، مقوله‌ای تازه نیست اما آنچه مطرح است اینکه با مدیریت بهینه منابع می‌توان در راستای بهبود اوضاع، گام‌هایی برداشت. در این میان مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی شاید نسبت به دیگر بخش‌ها، قابل توجه‌تر به نظر آید زیرا سهم چشمگیر مصرف آب در بخش کشاورزی، کشور را با بحران کم‌آبی مواجه کرده به طوری که در حال حاضر پتانسیل آبی کشور، دیگر پاسخگوی نیازهای رو به رشد تقاضای آب در این بخش نیست به این ترتیب است که از مدیریت منابع و بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی به عنوان مهم‌ترین و شاید هم تنها راهکار مقابله با بحران کم‌آبی نام برده می‌شود.

به اعتقاد برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران بخش آب کشور با توجه به محدودیت منابع آب، توسعه پایدار در آینده مرهون مدیریت صحیح در استحصال، نگهداری، انتقال، مصرف و افزایش بهره‌وری است. بر این اساس از راهکارهایی چون صرفه‌جویی و خلق منابع تأمین آب و اصلاح الگوی مصرف استفاده از آبیاری مکانیزه در بخش کشاورزی سخن به میان می‌آید که گاه چنین روش‌هایی می‌تواند راندمان سطح زیر کشت را تا چند برابر هم افزایش دهد.

امیدواری به کشاورزی پایدار با مدیریت منابع آبی

حال در استان اصفهان که صنعت کشاورزی با وسعت فراوانی در حال انجام است و از سویی با کم آبی شدیدی هم روبرو است، قطعاً مهم‌ترین نیاز اساسی کشاورزان این استان هم موضوع مدیریت منابع آبی و خرید پمپ آب کشاورزی است و همان گونه که مسئولان آن تاکید دارند سعی می‌شود با نظارت صحیح و دقیق بر روند توزیع مطلوب منابع آبی در بخش‌های مختلف حوزه کشاورزی همچون باغداری، گلخانه‌ها، مرغداری‌ها، دام و طیور و زراعت حقابه آب مورد نیاز آن‌ها تأمین شود.

ایجاد یک شبکه مدیریتی و ساماندهی حوزه‌ها و بخش‌های کشاورزی می‌تواند در آینده بسیاری از کمبودهای حقابه کشاورزان استان را در فصول مختلفی همچون تابستان و پاییز برطرف کند. به اعتقاد کارشناسان بخش کشاورزی شیوه‌هایی چون بهره‌گیری از روش‌های نوین آبیاری مثل قطره‌ای و تحت فشار به جای استفاده از روش‌های سنتی، تغییر الگوی کشت، با بهره‌گیری از بذرهای دارای مقاومت بیشتر در مناطق خشک و کم آب و ضرورت تصویب طرح جمع‌آوری آب باران در کشور تدابیری هستند که می‌توان توسط آن‌ها در زمینه استفاده از منابع آبی برای بخش کشاورزی مدیریتی را فراهم کرد.

در چند دهه گذشته با افزایش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در اغلب سفره‌های آب زیرزمینی، شرایط نامطلوبی ایجاد شده است و به دلایلی چون نبود شبکه‌های آبیاری، ضعف مدیریت بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی، بالا بودن تلفات آب در مراحل انتقال همچنین توزیع و مصرف اگر بهره‌برداری مطلوبی از منابع آب سطحی در طرح‌های توسعه صورت نگیرد، مشکلات این بخش تشدید خواهد شد؛ زیرا ایران ازنظر منابع آب، نسبت به متوسط‌های جهانی در شرایط بحرانی‌تری به سر می‌برد.

از این رو گفته می‌شود با اعمال مدیریت صحیح مصرف آب، جلوگیری از تلفات آب در مزارع، تشویق کشاورزان به اصلاح، بهبود و ایجاد شبکه‌های آبیاری مدرن و درنهایت بهره‌برداری از منابع کشاورزی با کارایی و راندمان آبیاری بالا می‌توان به توسعه کشاورزی پایدار در کشور امیدوار بود.

بهینه‌سازی مصرف آب

مجید امینی، مدیر آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به لزوم استفاده بهینه از منابع آب می‌گوید: مهم‌ترین راهبرد توسعه پایدار کشور در بخش کشاورزی قرار داشته و قطعاً مدیریت کردن منابع آبی در این حوزه اهمیت بالایی دارد. کشاورزی علاوه بر تأمین مواد غذایی مردم کشور از عمده‌ترین فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود که لازمه پایداری آن، مدیریت منابع آبی است.

وی با اشاره به اجرای سامانه نوین آبیاری به عنوان یکی از راهکارهای مدیریت منابع آبی خاطرنشان می‌کند: تاکنون سامانه‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی در بالغ بر ۱۲۳ هزار و ۵۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی استان انجام شده است و بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۲۵۰ هزار هکتار از مزارع استان، دارای قابلیت پیاده‌سازی طرح‌های آبیاری نوین هستند.

به گفته مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان هدف اصلی اجرای سامانه‌های نوین آبیاری، مصرف بهینه آب و بهبود کیفیت تولید است و البته مقدار ذخیره منابع آبی استان اصفهان و کمبود بارش‌ها در این منطقه اجرای این پروژه را ضروری می‌کند.

امینی تصریح می‌کند: احداث کانال‌های آبیاری عمومی در استان شرایط آبیاری مزارع در مناطق مختلف را بهبود می‌بخشد که برای احداث ۶۶ کیلومتر از این سازه تا پایان سال برنامه‌ریزی‌شده است.

وی در پاسخ به این سوال که با توجه به کم‌آبی استان اصفهان آیا کشاورزی در این منطقه ضرورت دارد؟، اظهار می‌کند: اگر آبی که در بخش کشاورزی مصرف می‌شود همراه با بهینه سازی باشد و در آبیاری از روش‌های مدرن به جای سنتی استفاده شود همچنین الگوی کشتی برای استان تعریف شود که با ویژگی‌های آب و هوایی این منطقه منطبق باشد کشاورزی در چنین منطقه‌ای با مشکلی چندان مواجه نخواهد بود زیرا این‌گونه حداقل مصرف آب را داریم ضمن آنکه بیشترین اشتغال ما در بخش کشاورزی است و با حذف کشاورزی باید مشاغلی جایگزین تعریف شود تا معیشت کشاورزان به خطر نیفتد. جدای از اینکه کشاورزی فعالیتی است که با توجه به مشکلات زیست‌محیطی ضرورت انجام آن برای اصفهان بسیار محسوس است و اتفاقاً باید درصدد پایدار کردن آن‌ هم باشیم.

مدیر آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان تصریح می‌کند: در راستای رفع این مشکلات برنامه‌ای به اسم سازگاری با کم آبی داریم که با حضور دستگاه‌های اجرایی چون جهاد کشاورزی، شهرداری و محیط زیست قرار است آب قابل برنامه‌ریزی استان‌ها برآورد شود. این‌گونه معین می‌شود چه مقدار آب داریم و با این میزان چه کشت‌هایی می‌توان در چه مناطقی انجام داد که طرحی بسیار کارآمد خواهد بود.

راهکارهایی برای عبور از بحران کم آبی

حال بحث اصلی این است چه باید انجام داد و آیا کشاورزان از اقداماتی چون تغییر الگوی کشت برای مدیریت کردن منابع آبی استقبال می‌کنند؟

به گفته امینی در گام نخست لازم است از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن روی آوریم همچنین الگوی کشت را باید به سمت محصولات کم مصرف ببریم. با توجه به منبع آبی اصفهان از گیاهانی استفاده شود که نسبت به شوری مقاومت داشته باشند به علاوه آمایش سرزمینی که قرار بر انجامش بود انجام گیرد و مشخص شود چه استانی چه کشتی را انجام دهد و از کدام کشت صرف نظر کند.

پس از آن می‌توان با کمک و همکاری چند شرکت دانش بنیانی که تبدیل به بنگاه می‌شوند بخشی از مشکلات بخش کشاورزی را مورد نظر قرار داد. مهم‌تر از همه سعی بر توانمندی جوامع روستایی شود تا بتوانند نوع معیشت خود را انتخاب کنند. همچنین توانمند سازی سازمان محیط زیست بسیار پر اهمیت است.

وی در رابطه با تمایل کشاورزان نسبت به تغییر الگوی کشت اظهار می‌کند: تغییر الگوی کشت نباید با اجبار بلکه با مشوق‌ها و تسهیلاتی همراه باشد که کشاورز خود راغب به اجرا باشد و بدون تردید در صورتی که حمایت‌های لازم وجود داشته باشد و کشاورز نسبت به خرید تضمینی محصول خود اطمینان حاصل کند برای تغییرات الگوی کشت، مقاومتی از خود نشان نمی‌دهد.

هشدار بحران کم آبی

آب عنصری اساسی برای زندگی و ادامه حیات همه موجودات زنده است و اساس پایداری زندگی در کره زمین است. در قرن حاضر مسئله آب یکی از چالش های مهم است که باعث ایجاد تحولات وسیعی درکل جهان شده است. در دهه های اخیر موضوع آب و چالش های مربوط به کمبود آب موضوع اصلی مذاکرات بین المللی قرار گرفته است به طوری که کارشناسان بر این باورند جنگ های آینده جنگ بر سر مسائل آب است. کشور ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان با مسئله کمبود آب مواجهه است که در سال های اخیر این مشکل اهمیت بیشتری پیدا کرده است. در این مقاله سعی می کنیم به بحران کم آبی و راه های مقابله با آن بپردازیم.

بحران آب در جهان

در حال حاضر کمبود آب کل قاره های جهان را شامل می شود. استفاده از آب در قرن اخیر درجهان به دلیل افزایش بیش از دو برابری جمعیت در حال افزایش بوده و با توجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین کل کشورهای جهان با معضل کم آبی روبرو هستند.

 بحران کم آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب وهوایی خشک جدی تر بوده و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات وارائه راهکارهای مدیریتی، گام های موثری در این خصوص برداشته اند.

کمبود آب در ایران

یکی از چالش های مهم  زیست محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم آبی است. با توجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی ها و شرایط آب وهوایی کشور ایران و عدم مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات دیده ای در این حوزه هستیم.

بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهه هستند و کشورهایی مثل ایران به دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیش تری به سوی کم آبی پیش می رود. در ایران ریزش های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از 143 میلیارد متر مکعب است. از این میزان حدود 71% به صورت تبخیر از دسترس خارج شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل 88.5 میلیارد متر مکعب آن جهت مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می شود.

منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک سوم تا یک چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی های مکرر در کشور و عدم استفاده صحیح از منابع آبی در بخش های کشاورزی و صنعت از دلایل ایجاد بحران کم آبی است.

دلایل ایجاد بحران کم آبی و راه های مقابله با آن

بحران کم آبی در ایران دلایل مختلفی دارد که در زیر به این دلایل و راه حل های آن اشاره می کنیم:

مدیریت صحیح آب در بخش کشاورزی

کشاورزی ناکارآمد و بهره وری بسیار پایین این بخش یکی از دلایل بحران کم آبی در ایران است. بخش كشاورزي بيشترين سهم آب مصرفي را به خود اختصاص مي دهـد. سـهم آب مصرف شده در بخش كشاورزي در منطقه خاورميانه و قاره آفريقـا بـه ترتيـب 84 و 82 درصـد اسـت، در ايران 92 درصد آب مصرفي در بخش كشاورزي استفاده مي شود.

 در شرایط کنونی راندمان آب در بخش کشاورزی در ایران کمتر از 35 درصد است که به دلیل آبیاری های غیر اصولی و سنتی است. با استفاده از روش های آبیاری قطره ای و یکپارچه میتوان راندمان را در این بخش افزایش داد.استفاده از منابعی مانند فاضلاب تصفیه شده  و کاشت محصولاتی با نیاز آبی پایین می تواند به عنوان یک راهکار جایگزین جهت کاهش مصرف آب شیرین در بخش کشاورزی باشد.

بازیافت و استفاده مجدد از فاضلاب

یکی از راهکارهای مهم و کاربردی تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد از آن دربخش صنعت و کشاورزی است.با استفاده از سیستم های تصفیه فاضلاب در صنایع و تصفیه و استفاده مجدد از آن می توان در مصرف آب صرفه جویی کرد و همچنین از آلودگی محیط زیست جلوگیری کرد.

مدیریت منابع آبی با تصفیه آب و استفاده از آب شیرین کن

مصرف زیاد آب در بخش کشاورزی و برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی باعث افت سطح ایستایی آب شیرین می شود. با پایین آمدن سطح آب شیرین زیرزمینی، آب های شور به سمت آب های شیرین هدایت شده و باعث نامطلوب شدن کیفیت آب می شود. جهت افزایش کیفیت آب و اسنفاده از آن بهتر است از سیستم های تصفیه آب و شیرین کن های صنعتی RO استفاده شود.